محیط زیست و فرآیند تشبیه در آیات و روایات

محیط زیست و طبیعت مظهر اموری است که به واسطه حواس پنج گانه قابل درک می باشد.
تشبیه نیز فرایندی ادبی است که از آن برای آشکار نمودن معانی و مقاصد استفاده می شود.
در قرآن کریم و فرمایشات حکیمانه پیامبر اعظم (ص) و ائمه اطهار: اسلوب تشبیه به کار رفته است. در بسیاری از این موارد مشبهٌ به اجزای محیط زیست، مانند: آسمان، زمین، خورشید، ماه، درختان، رودخانه، دریا و ... است. تشبیه بر اجزای محیط زیست در کلمات اهل محاوره نیز رایج است. در ادبیات عرفی، فرد بخشنده به دریا و باران، روی زیبا به خورشید و ماه، انسان با صلابت محکم و وقار به کوه، صفا و یکرنگی به آب زلال، و... تشبیه می شود. این روش بر درک بیشتر مفهوم مطلب و بازشناسی هدف متکلم راه گشا است.
با اشاره به چند نمونه از تشبیهات قرآنی و روایی در این نوشتار نقش محیط زیست در فرآیند تشبیه آشکارتر می گردد.
تشبیه به اجزای محیط زیست در قرآن کریم
جنبه ی ادبی قرآن کریم از وجوه اعجاز آن به شمار می آید. صنعت تشبیه در القای حقایق و معارف مورد استفاده قرآن است. ما به چند مورد از آن ها اشاره می کنیم:
1. صعود به آسمان هدایت؛ یکی از نعمت های الهی که زمینه ی هدایت انسان را فراهم می کند؛ نعمت شرح صدر است. هدایت الهی نیز با ایجاد ظرفیت و توسعه تحمّل حقایق جریان می یابد؛ کما این که گمراهی به واسطه کم شدن تاب و تحمل برای شنیدن سخن حق که به تنگی سینه تعبیر می شود، وقوع می یابد؛ چرا که درک حقایق بلند و تقویت ایمان و پذیرش اسلام با هدایت درون ارتباط دارد.
قرآن کریم صاحب سعه ی صدر را به کسی که می خواهد از آسمان بالا رود، تشبیه می کند؛ همان گونه که صعود به آسمان بی وسیله و ابزار ناممکن و دور از دسترس است، رسیدن به آسمان هدایت نیز برای شخص کم حوصله و با سینه ی تنگ و کم ظرفیت، ناشدنی است.
خداوند متعال می فرماید: (فَمَن یُردِ اللهُ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإسْلاَم وَمَن یُرِدْ أن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیـِّقاً حَرَجاً کَأنـَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاءِ کَذَلِکَ یَجْعَلُ اللهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لاَیُؤمِنُونَ)؛ پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید؛ و هرکه را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند؛ چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود؛ این گونه، خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند، قرار می دهد..
برخی مفسران معتقدند که وجه محال بودن در آیه شریفه مسأله پرواز نیست، بلکه مراد تنگی نفس و فشار سخت بر سینه در لایه های بالای جو است؛ به عبارت دیگر قرآن کریم با تنگی سینه معنوی را به تنگی سینه مادی که متأثر از فشار لایه های اتمسفری است تشبیه می نماید.
2. تشبیهی برای بیان گستره بهشت؛ قرآن کریم می فرماید: (سَابـِقوا إلََی مَغـْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنـَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَآءِ وَالأرْض ِ ...) ؛ [برای رسیدن] به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است [و] برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند بر یکدیگر سبقت جویید....
این آیه نیز در بیان وسعت نعمت بهشت، از مفهوم وسعت آسمان و زمین و اجزای محیط زیست ـ محسوسات ـ بهره جسته است.
علامه طباطبایی1 عرض را در این آیه به معنای وسعت و نه عرض در مقابل طول می داند و غرض از تشبیه نیز بیان نهایت درجه وسعت است.
وجه شبه نیز همان گستردگی است که ما آن را در محیط زیست خود از دورترین افق تا عمق آسمان با حواس ظاهری به خوبی درک می کنیم. فایده این تشبیه نیز تشویق انسان ها به پاداش بهشت است.
3. حرکت کوه ها؛ قرآن کریم می فرماید: (وَتـَریَ الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّالسَّحَابِ...) ؛ و کوه ها را می بینی [و] می پنداری که آن ها بی حرکتند و حال آن که آن ها ابرآسا در حرکتند.... حرکت ابرها امری محسوس است و ما هر روز آن را در آسمان می بینیم،‌اما حرکت زمین که کوه ها بر آن مستقرند، محسوس نیست: از این رو قرآن کریم حرکت زمین را به یکی از پدیده های محیط زیست مانند ابر و حرکت آن ها تشبیه نموده است.
4. زندگی دنیا؛ خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (وَاضْربْ لَهُم مَّثَلَ الْحَیَاةِ الدُّنـْیَا کَمَآءٍ أنْزَلْناهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخـْتَلَطَ بـِهِ نـَبَاتُ الأرض ِ فَأصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَکَانَ اللهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ مُّقْتَدِر)؛ و برای آنان زندگی دنیا را مَثَل بزن که مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستادیم؛ سپس گیاه زمین با آن در آمیخت و [چنان] خشک گردید که بادها پراکنده اش کردند، و خداست که همواره بر هر چیزی تواناست.
در این تشبیه نیز مفاهیم محیط زیستی به کار رفته است. آب، آسمان، گیاهان تازه و خشک، زمین و باد از مظاهر عالم طبیعت است. خداوند در این آیه زندگی دنیوی را به آب تشبیه نموده، آبی که وصف آشکار آن تازگی و طراوت است. سپس تغییر و از بین رفتن این طراوت را به گیاهی تشبیه کرده است که از آب سبز می شود و رفته رفته خشک می گردد و باد آن ها را به هر سو می پراکند؛ گویی هیچ چیز نبوده است.
و چه زیبا فرآیند محیط زیست را که مجموعه ای از زیبایی و منفعت و سپس رکود است در فرآیند تشبیه دنیا به کار بسته است. آری! تأمل در این فرآیند طبیعی عبرتی بس بزرگ برای عبرت گیران است.
تشبیه به اجزای محیط زیست در روایات
همان گونه که اشاره شد؛ فرآیند تشبیه فرآیندی ساده برای القای مقاصد و تفهیم آن در ذهن می باشد. در روایات نیز این فرآیند به کار گرفته شده است.
1. تشبیه نماز به نهر آب؛ رسول خدا (ص) فرمود: لوکان علی باب دارِ أحدکم نهرٌ فاغتسل فی کلّ یومٍ منه خمسَ مَرّات أکان یبقی فی جَسَده من الدَرَن شیءٌ قلنا: لا. قال (ص): فإنَّ مَثَلُ الصّلوة کَمَثلِ عن النهر الجاری کُلَّمَا صلّی صلوة کُفِّرَتْ مابینَهُمَا من الذّنوب؛ اگر بر در خانه شما نهر آبی باشد و هر روز پنج مرتبه در آن خود را بشویید، آیا در بدن شما چیزی از آلودگی باقی می ماند؟ اصحاب عرض کردند: نه، حضرت (ص) فرمود: مَثَل نماز مَثَل آب جاری است. هر زمان که نمازی گزارده شود، گناهان زدوده می شود. در این تشبیه از نهر که مفهوم محیط زیستی دارد، استفاده شده است. نقش آب ها در محیط زیست برای از بین بردن آلودگی ها انکار ناشدنی است؛ چرا که خاصیت حلالیّت قوی آب بسیاری از آلودگی ها را با خود می شوید. و بهترین آب برای بهداشت محیط زیست آب های روان و جاری است، نه آب راکد. تشبیه نماز به آب لطافتی واضح دارد؛ چرا که آب روان مظهر صفا و روشنی است و این امر نیز به شکل معنوی در نماز وجود دارد.
2. تشبیه دنیا به آب دریا؛ از امام صادق (ع) روایت شد که آن حضرت فرمود: مثلُ الدّنیا کمثل ماءِ البحر کُلِّما شرَبَ منه العطشان إزْدَادَ عطشاً حتی یَقْتُلَه؛ مثل دنیا همانند مثل آب دریاست که تشنه هر چه از آن می نوشد تشنگی اش افزون می شود تا این که تشنگی جان او را می گیرد.
نزدیک به 97% آب های روی زمین را دریاها و اقیانوس ها تشکیل می دهد، اما از این آب فراوان نمی توان برای آشامیدن استفاده کرد. امام صادق(علیه السلام) دنیا را به چنین آبی تشبیه فرمود؛ همان گونه که آب دریا تشنگی را می افزاید، طالب دنیا نیز به دنیا تشنه تر می شود.
روایاتی دیگر دنیا را به مار تشبیه کرده است که ظاهری لطیف و باطنی سمی دارد. همچنین حریص بر دنیا به کرم ابریشم می ماند که آنچنان بر گرد خویش می تند که قادر به خروج از آن نمی باشد.
3. درخت همیشه سبز؛ رسول خدا (ص) فرمود: المؤمنُ کَمِثْلِ شجرةٍ لایَتَحاتّ وَرَقُهَا فی شِتَاء ولاصَیْف. قالوا یا رسول الله ومَاهِی؟ قال (ص) : النَّخْلَ؛ مؤمن همانند درختی است که برگ هایش در زمستان و تابستان نمی ریزد. عرض شد: آن درخت چیست؟ فرمود: درخت خرم.
پوشش سبز محیط زیست که از گیاهان و درختان و درختچه ها پدید می آید از زیباترین مناظر طبیعی است؛‌ از آن جا که سبزی گیاه، نشانه ی حیات و زندگانی است؛ انسان ها با دیدن مناظر سبز طبیعت احساس حیات می کنند؛ همچنان که از پاییز و برگ ریزان درختان ناخوشند، امّا آن دسته از درختان که در همه فصول سال سبزند و محیط زیست را طراوت می بخشند، توجه همگان را به خود جلب می کنند.
در این روایت پیامبر اسلام (ص) مؤمن را که از سبزی و حیات معنوی و ایمانی برخوردار است و مایه بهجت و حیات طیبه می گردد، به درخت همیشه سبز چون خرما تشبیه فرموده است.
4. خورشید و ماه و ستارگان؛ خورشید و ماه و ستارگان در آسمان می درخشند و هر یک نقشی بر عهده دارند. خورشید نور زمین را تأمین می کند و با وجود گستردگی زمین همه از آن بهره می گیرند. ماه و ستارگان نیز وسیله هدایت انسان ها هستند. پیامبر اعظم (ص) فرمود: أنا کالشّمس و علیٌّ کالقمر و أهل بیتی کَالنّجوم بأیِّهِم إقْتَدَیْتُمْ إهْتَدَیْتُم؛ من چون خورشیدم و علی چون ماه و اهل بیت من همچون ستارگان. به هر کدام از آن ها اقتدا نمایید، هدایت می شوید.
وجوه تشبیه پیامبر اعظم (ص) به خورشید را می توان چنین گفت:
1. از جهت نورانیت، 2. همچون افاضه ی نور خورشید بر عالم و فروغ و گرمابخشی به همه چیز و همه کس؛ همچنان که حضرت عیسی7 نیز فرمود: کن کالشّمس تطلع علی البرّ والفاجر؛ همچون خورشید باش که بر نیکوکار و بدکار می درخشد.
3. هرگاه شیء از نور و گرمای خورشید محروم گردد، دلیل بر خاموشی و سردی خورشید نیست، بلکه باید حاجب بین او و خورشید برداشته شود.
شاید بتوان تشبیه امیرالمؤمنین (ع) را به ماه آن گونه فرض نمود که چون ماه نور خود را از خورشید می گیرد، حضرت علی (ع) نیز نور و علم خود را از پیامبر گرامی (ص) گرفته است، و همان سان که ماه مایه هدایت انسان ها و شناخت ایام و ماه هاست و به نور خورشید دلالت می نماید، امیرالمؤمنین (ع) نیز مایه هدایت انسان ها و دلیل و راهنما به سوی پیامبر اکرم (ص) است.
تشبیه اهل بیت: به ستارگان نیز از آن جهت که ستاره ها زینت آسمانند و در تاریکی شب صحرا و دریا جهات جغرافیایی را به انسان نشان می دهند و موجب نجات انسان ها از گمراهی و سرگردانی می شوند، آن بزرگان نیز در عالم حقیقت همین نقش را دارند؛‌ چرا که تاریکی دنیای مادی بشر به نور وجود آنان محو می گردد تا انسان ها از گمراهی نجات یابند.
5 . زمین آماده ی کشت؛ امیرالمؤمنین (ع) به امام حسن (ع) فرمود: إنّما قلبُ الحدث کالأرضِ الخَالِیَه ما أُلقِیَ فیها مِن شیء قَبْلَتُه؛ قلب نوجوان همچون زمینی خالی است که هرآنچه در آن بیفتد، قبول می نماید.
زمین بستر طبیعت، محیط زیست انسان و رویش گاه گیاهان و محل کشت و زراعت است. زمینِ آماده ی کشت فقط محتاج بذر است تا پر حاصل گردد. امیر مؤمنان (ع) قلب نوجوان را به چنین محیطی تشبیه فرمود تا به متولیان امر تربیت بیاموزد که هیچ گاه از قلب نوجوانان غافل نشوند و بهترین بذر را در آن بکارند؛ زیرا زمین قابل کشت بی حاصل نمی ماند، امّا وای به روزی که گیاه هرز و سمّی رویش نماید.
6 . درختان متنوّع؛ حضرت علی(ع) فرمود: النّاسُ کالشَّجر شَرَابُه واحِد و ثَمَرُهُ مُخْتَلِف؛ انسان ها همچون درختانند که از یک آب آبیاری می شوند، اما میوه هایشان گوناگون است.
محیط زیست دارای گونه های درختان است. ثمره ی برخی در چوب و برگ آن ها و از برخی دیگر میوه های غیر خوراکی، یا انواع متنوع و متفاوت خوراکی است؛‌ در حالی که همه آن ها از یک آب تغذیه می شوند. آنچه مایه گوناگونی درختان شده، طبیعت آن ها است. طبع انسان نیز به درخت تشبیه گردیده است و سبب تفاوت و گوناگونی انسان و رفتار او شخصیت درونی وی می باشد.
7. خورشید پشت ابر؛ تشبیه حضرت مهدی به خورشید پشت ابر تشبیه معروفی است که منتظران با آن آشنایند. امام صادق (ع) در پاسخ فردی که پرسید: چگونه مردم از حجت غایب پنهان بهره می برند، فرمود: کَمَا یَنْتَفِعوُن بالشَّمسِ إذَا ستَرَهَا السَّحاب؛ و در توقیع شریف وجود مقدس حضرت صاحب الأمر آمده است: و أمّا وجهُ الإنتفاع بی فِی غَیْبَتِی فَکالإنتفاعِ بالشّمس إذَا غَیَّبتْهَا عن الأبصار السَّحاب.
در این دو روایت فیض بردن و بهره وری از وجود مبارک امام (ع) در زمان غیبت به سان خورشید پشت ابر است. شاید بتوان مفهوم لطیف انتظار را از این تشبیه گرفت؛ همان گونه که مردم در صورت پوشیده شدن خورشید در انتظار باز شدن آسمان و استفاده مستقیم از نور آن به سر می برند، برای ظهور امام زمان نیز باید در انتظار ماند.