نظرى بر فهرست نسخ خطى آستان قدس رضوى (جلد پانزدهم)

مشخصات
نام کتاب:
فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى و مرکز اسناد آستان قدس رضوى (جلد پانزدهم).

موضوع:
 ادعیه؛

مؤلف:
 محمد وفادار مرادى.

ناشر:
 کتابخانه مرکزى و مرکز اسناد آستان قدس رضوى ـ مشهد؛

تاریخ نشر:
 1376ش؛

 قطع:
 وزیرى؛

تعداد صفحات:
 591 صفحه و 85 تصویر از نسخ خطى.

در این فهرست، 810 نسخه مربوط به دعا و موضوعات مربوط به آن معرفى شده است. این جلد، در واقع ادامه جلد ششم فهرست این کتابخانه است که در سال 1344ش، منتشر شده است.
در فهرست مورد بحث، 810 اثر در زمینه دعا معرفى شده که غالب آنها متعلق به مؤلفان شیعه است؛ فهرست نگار محترم، از جهت اینکه تعداد قابل توجهى از این آثار را براى اولین بار به جامعه علمى معرفى نموده، خدمت شایانى را انجام داده است.
از جمله نسخى که براى اولین بار در این فهرست معرفى شده، مى توان به کتابهاى زیر اشاره نمود:

1ـ سجنجل الأرواح و نقوش الألواح، سعد الدین محمد حموى (ص290 فهرست).

2ـ صحیفه سجّادیه با سند دیگر:
در صفحه 332 فهرست، نسخه اى از صحیفه سجّادیه با شماره 12405 معرفى شده که در قرن پنجم تحریر شده و سندى غیر از سند «صحیفه سجّادیه» مشهور و رایج دارد.
شایان ذکر است که این صحیفه به تصحیح و مقدمه استاد کاظم مدیر شانه چى در سال 1371ش، از سوى بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، از روى همین نسخه منتشر گردیده است و در پایان صفحه آخر نسخه، نام کاتب، حسن بن ابراهیم بن محمد الزامى و تاریخ تحریر، شوال سال 416ق، ذکر گردیده که فهرست نگار، نام کاتب و تاریخ را ذکر نکرده است.
همچنین مصحح، واقف نسخه و عبارت وقف را چنین ذکر نموده:
«وقفه الأستاذ الامام أبوعبداللّه، أحمد بن عمر الزاهد، على مدرسة شیخه الامام حامد بن أحمد بباب غرره، والتولیة لعمر بن محمد الحامدى».1
و در فهرست چنین آمده:
«وقفه الأستاذ أبوعبداللّه، أحمد بن أبى عمر الزاهد، على مدرسة شیخه الامام حامد بن أحمد سال [کذا] عنده والتولیة لعمر بن محمد الحامدى».2
شایان ذکر است که این مجموعه، جز صحیفه، شامل چهار رساله دیگر با عناوین: قوارع القرآن؛ رسالة فى التذکیر والتأنیث؛ آیات الرقیة والحرز؛ رسالة فى استفتاح شهر رجب (از حسکانى) است که رساله اول و چهارم به چاپ رسیده است.

3ـ شرح صحیفه سجادیه از میرزا حسن لاهیجى (ص324فهرست):
در «الذریعه» این شرح، معرفى و در ضمن آن گفته شده که «لم یتم مع أنه کبیر فى ثلاث مجلدات».3 با توضیحاتى که در فهرست ذکر گردیده، ظاهرا شکى باقى نمى ماند که نسخه معرفى شده، یکى از مجلدات شرح میرزا حسن لاهیجى قمى است؛ زیرا وى به دلالت سایر آثارش، به نقل صریح و ذکر اسامى دیگران اصلا نمى پردازد و در این شرح نیز از همین سبک پیروى کرده است. امید است که با معرفى سایر نسخ خطى فهرست نشده کتابخانه ها، دیگر مجلدات این شرح نیز شناسایى گردد.

4ـ روح الأرواح، ابوالقاسم احمد سمعانى [متوفى،534ق](ص221 فهرست):
این کتاب، یکى از مهمترین شروح عرفانى فارسى است که بر اسماى حسناى بارى تعالى نوشته شده است و در سال 1368ش، به تصحیح استاد نجیب مایل هروى در تهران از سوى انتشارات علمى و فرهنگى منتشر گردیده و مصحح محترم از این نسخه نیز در تصحیح استفاده نموده است.
نسخه مورد بحث، یکى از نفیس ترین نسخ موجود این کتاب است که به خط نستعلیق احمد بن عبدالرزاق بن فضل اللّه تحریر شده و در شعبان سال 840ق، به پایان رسیده است.
کاتب، بعد از اتمام نسخه، پنج غزل فارسى از شاعرى با تخلص «احمد» آورده است. این پنج غزل، تماما در مقدمه مصحح، صفحات 107ـ 109 و در فهرست، پاورقى صفحه221 و استدراک صفحه 533 و 534 از همین نسخه نقل شده است.
امّا در مورد ناظم این غزلیات، در مقدمه مصحح چنین آمده:
گوینده این اشعار، شاعرى متخلص به «احمد» است؛ تخلصى که با نام کاتب نسخه که کاتب این غزلیات نیز مى باشد یکسان است… ولى این غزلها از کاتب نیست؛ زیرا جمله هاى دعائیه اى که در آغاز هر غزل دیده مى شود، مؤید این است که غزلهاى مذکور از احمدبن عبدالرزاق نیست.
علاوه بر این، یکى از خانقاهیان با نام و نشان که دیوان شعرى هم دارد و در شعر، «احمد» تخلص مى کرده، احمد جام ژنده پیل است که با القاب و کنیه شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، معین الدین ابو نصر، از او یاد کرده اند. غزلیات مزبور، از این خانقاهى هم نیست؛ زیرا در سرآغاز ورق /291 b / نسخه مورد بحث، به خط کاتب، عبارتى آمده که متأسفانه بر اثر آب دیدگى پاک شده است و یا به عمد آن را پاک کرده اند. پاره اى از کلمات این عبارت که گوینده غزلهاى مذکور را مى شناساند، به این صورت خوانده مى شود: «من نتائج أنفاس الامام المحقق… قطب الأوتاد، حجة الحق على…» و این حجة الحق على، ارتباطى با ژنده پیل و اخلاف و اسلافش ندارد و نام و نشان او معلوم نیست.4
فهرست نگار محترم با دقتى که در نسخه شناسى به کار برده، این مسئله را به خوبى حل کرده است و در استدراک پایانى فهرست چنین مرقوم نموده:
در پنج غزل ذیل نسخه، به ضبط صدر صفحه اول اوراق ضمیمه: «من نتائج أنفاس الامام المحقق… الأقطاب [کذا] وقطب الأوتاد حجة الحق على الخلق… و الأنام… الجامى ـ قدس اللّه روحه العزیز ـ» و متخلص به احمد مى باشد.
با دقتى که فهرست نگار به عمل آورده، شکى باقى نمى ماند که غزلیات مزبور، متعلق به همان احمد جام ژنده پیل باشد و شخصى به نام حجة الحق على وجود خارجى نداشته باشد.

5ـ تبصرة الأعیاد سلیمانى و مقالید الفلاح، فضلعلى بیک توشمال باشى (ص134 و394فهرست):
این دو اثر، تألیف فضلعلى بیک بن شاهوردى توشمال باشى، یکى از دانشمندان نیمه دوم قرن یازدهم و نیمه اول قرن دوازدهم است. او یکى از کسانى است که مانند ملامحمد باقر مجلسى، اقدام به جمع آورى احادیث و روایات شیعه نموده که متأسفانه تاکنون توجه به آثار وى کمتر بوده است؛ گویا اهتمام او به جمع آورى دعاها بیشتر از علامه مجلسى بوده است. نگارنده در معرفى اثر اصلى وى به نام «الأوفى» به شرح حال و آثار وى پرداخته5 که دیگر تکرار آنها لازم نیست.
در مقاله مورد اشاره، نه اثر وى معرفى گردیده که با شناسایى این دو اثر و تصریحى که مؤلف در مقدمه «مقالید الفلاح» به آثار دیگر خود مى کند، چند اثر به تعداد آثار تألیفات وى اضافه مى گردد:

الف: سفینة الفلاح که در واقع تلخیص الأوفى است؛
ب: مصباح الهدى در اعمال و ادعیه مشهور سال؛
ج: مقالید الفلاح که مختصر مصباح الهدى (با حذف اسناد) است؛
د: أحوال الشهدا؛
هـ: مزار مرتضوى در آداب سفر و فضل و طریق زیارت معصومان(ع) و اولاد ایشان و اعمال مسجد و مناسک حج و در واقع ترجمه بخشهاى مزار و زیارات «الأوفى» که مؤلف در ایام مجاورت نجف الغرىّ تألیف نموده است.
و: رساله ذوالفقار در اختلاف بین علماى اصفهان درباره وجوب عینى نماز جمعه.
بدین ترتیب، مجموع آثار شناخته شده توشمال باشى به چهارده عنوان مى رسد که هشت اثر از این آثار، به دعا اختصاص دارد.

6ـ تحفة الأذکار، سلطان محمد بن تاج الدین حسن (ص135فهرست):
این مؤلف، اثر دیگرى در معجزات معصومان(ع) به نام «تحفة المجالس»6 دارد که بارها به چاپ رسیده و مورد استفاده شیعیان است؛ ولى تا به حال عصر دقیق زندگانى وى معلوم نشده است. با مطلبى که فهرست نگار محترم از مقدمه «تحفة الأذکار» نقل کرده، این مشکل برطرف مى گردد. و روشن مى شود که او از شاگردان فیض کاشانى است و از وى در مقدمه به «… استادى مولانا محمد محسن کاشى ـ أدام اللّه تعالى ظله العالى ـ…» یاد مى کند.
این اندازه در نمودن اهمیّت نسخ معرفى شده در این فهرست کافى است و باقى به مجال بیشترى موکول است.
________________________________________
1. مقدمه صحیفه سجادیه، تصحیح مدیرشانه چى، ص41
2. فهرست، ص333
3. الذریعة الى تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج13، ص349
4. روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، ص109(مقدمه).
5. مجله علوم حدیث، ش6 (زمستان 1376ش)، ص282ـ 288 با عنوان «دایرة المعارف حدیثى الأوفى».
6. الذریعة، ج3، ص465، شماره 1700