کتاب شناسى توصیفى «کتب حدیث شیعه»(1)
آرشیو
چکیده
متن
تشیّع با اعتقاد به عصمت امامان(ع) و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسیار غنى در دین شناسى برخوردار است. شیعیان، علاوه بر آنچه اهل سنت از اقوال و سیره پیامبر(ص) ـ که در طول 23 سال صادر شده ـ پذیرفته اند، اقوال و سیره امامان(ع) را ـ که در طول سیصد و اندى سال پس از پیامبر ظهور یافته ـ نیز باور دارند.
این گنجینه ها، میراث حدیث شیعه است که اهل سنّت، خود را از آن محروم ساخته و بدین ترتیب، بزرگترین خسارات علمى را برخود وارد آورده اند.
تا اواسط قرن چهارم که غیبت کبرا آغاز مى گردد، مدوّنات حدیثى شیعه بسیار بود. شیخ حرّعاملى در«وسائل الشیعة»، رقم آنها را 6600 گفته است.1 مجلسى اول، در «روضةالمتقین»، رقم را به هشت هزار رسانده است.2 برخى از نویسندگان معاصر، عناوین 1695 عدد از این مدوّنات را ارائه کرده اند.3 علامه تهرانى در«الذریعة»، ذیل کتاب حدیث، 738 کتاب4 و ذیل عنوان اصول اربعمأة، 117 اصل را نام برده است.5
پس از قرن چهارم که دوره اول حدیث شیعه به پایان مى رسد، تا قرن چهاردهم نیز کتب بسیارى تألیف شده است.
گرچه از آثار دوره اول، اطلاعاتى اندک در اختیار است، اما باب بحث و تحقیق در آن گشوده است و مى تواند فوائد علمى بسیار به همراه داشته باشد. شناختن آنها و حتى فهرست کردن عناوین آنها امرى لازم و ضرورى است؛ چنانکه معرفى و شناساندن کامل کتب دوره هاى بعد ـ که اینک در دسترس است ـ بایسته اى دیگر است.
واقعیت آن است که اگر از چند و چون این آثار و سیر نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعى در دسترس نباشد، نمى توان بهره اى وافى و کامل از آنها برد.
عالمان سنّى در معرفى کتب حدیثى خود، پیش تر از عالمان شیعى حرکت کرده اند. تدوین آثارى چون«قواعد التحدیث»، نوشته جمال الدین قاسمى ـ که بحثى از آن به شناساندن کتب حدیث اختصاص دارد ـ و نیز«دلیل مؤلّفات الحدیث الشریف المطبوعة»، نوشته محیى الدین عطیّه، گواه این مدعاست.
در میان شیعه، اگر از خاتمه«وسائل الشیعة»6 و خاتمه«مستدرک الوسائل»7 و برخى رساله ها8 و نوشته هاى ضمنى دیگر9 بگذریم، تألیفى جامع و کامل در معرفى کتب حدیث، در دست نیست.
در این سلسله مقالات، با استمداد از ارواح مقدّس معصومان(ع)، تلاش مى شود تا متون حدیثى شیعه امامى، به گونه اى نسبتا جامع و کامل، معرّفى گردد؛ بدان امید که روزى این کار به سامان رسد و یکجا انتشار یابد.10
ابتدا نکاتى که در روشن شدن عنوان بحث و شیوه کار مفید است، بیان مى گردد:
1ـ مقصود از کتاب حدیث، نوشته اى است که حاوى سنّت فعلى یا قولى و یا تقریر معصوم باشد؛ خواه چنین کتابى منتسب به شخص معصوم باشد، یا راویان و محدّثان آن را گردآورده باشند. بنابراین، کتبى که در آنها احادیثى نقل شده، ولى قصد و غرض اصلى مؤلف، پرداختن به موضوعات دیگر بوده (نه نقل و گردآورى حدیث)، ـ گرچه احادیث بسیار نیز در آن منقول باشد ـ کتاب حدیث به شمار نمى روند و در این مجموعه جاى نمى گیرند. در مثل، جامع السعادات، المحجّة البیضاء، علم الیقین، و… در این کتابشناسى، جایگاهى ندارند؛ چنانکه کتب شرح حدیث و ترجمه آن نیز محور شناسایى و معرفى قرار نمى گیرند.
2ـ کتب حاوى حدیث که اسناد آنها به نویسنده یا معصوم، محرز باشد، و یا کتبى که در انتساب آنها بحث و تردید است، لیک به عنوان کتاب حدیث مطرح شده اند، در این مجموعه قرار مى گیرند و دیدگاههاى مختلف درباره آنها ارائه مى گردد؛ همچنین هر کتابى که مردّد است میان سخن معصوم و غیرمعصوم، اگر گروهى را عقیده بر آن باشد که حاوى سخن معصوم است، در این معرفى جاى مى گیرد. از این رو، کتبى مانند: دیوان الامام على(ع)، فقه الرضا، مصباح الشریعة و… در این کتابشناسى معرفى خواهند شد.
3ـ کتب حدیثى که تا کنون به چاپ رسیده اند، معرفى خواهند شد. از این رو، کتبى چون: صحیفةالنبى، صحیفةعلىّ، صحیفةفاطمة و… و نیز بسیارى از اصول اربعمأة و کتب حدیثى دیگر ـ که در زمان حضور ائمه تدوین شده اند ـ در این فهرستگان نمى گنجند؛ چرا که از آنها نسخه اى در دست نیست. همچنین کتابى که داراى نسخه خطى است، ولى تا به حال به طبع نرسیده است، در این فهرستگان، یاد نخواهد شد.
4ـ در معرفى کتب، ترتیب تاریخى وفات مؤلفان و کسانى که اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گرچه ترتیب الفبایى کتب یا ترتیب الفبایى مؤلفان را نیز مى توان معیار قرار داد؛ لیک معرفى با ترتیب تاریخى، فواید بسیار براى پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آنکه ترتیب الفبایى، با ضمیمه ساختن فهارس، قابل دستیابى است.
5ـ منابعى که صرفا با استخراج احادیث اهل سنّت(در فضائل اهل بیت ـ ع ـ یا دیگر موضوعات) گرد آمده اند، گرچه مؤلّفان آنها شیعه امامى باشند، در این مجموعه نمى گنجند.
6ـ در معرفى هر کتاب، بناست این اطلاعات ارائه گردد:
یک ـ شناسنامه کتاب.
دو ـ نسخه شناسى:
الف ـ معرفى نسخه هاى خطى در کتابخانه ها،
ب ـ معرفى نسخه ها در کتابنامه ها.
سه ـ تعداد ویرایش و مشخصه هاى هریک.
چهار ـ ویژگى هاى کتاب:
الف ـ موضوع کتاب،
ب ـ تعداد ابواب و احادیث،
ج ـ وضعیت اسناد،
د ـ تنظیم و تبویب کتاب.
پنج ـ خلاصه فهرست مطالب.
شش ـ پژوهشهاى انجام شده درباره کتاب:
الف ـ شرح، حاشیه و تعلیقه،
ب ـ ترجمه،
ج ـ تلخیص یا تکمیل،
د ـ معجم، تصنیف و تبویب،
هـ ـ نوشته هاى تحلیلى در زمینه کتاب.
هفت ـ مؤلف:
الف ـ ویژگیهاى فکرى مؤلف،
ب ـ گرایش هاى فکرى و کلامى و فقهى زمان مؤلف،
ج ـ شرایط اجتماعى و سیاسى زمان مؤلف.
هشت ـ ارزیابى کتاب:
الف ـ انتساب کتاب به مؤلف،
ب ـ نقل کتاب به طرق معتبر،
ج ـ دیدگاه عالمان رجال نسبت به کتاب،
د ـ دیدگاه فقیهان درباره کتاب.
پایان زمانى این معرفى ها«مستدرک الوسائل» میرزاحسین نورى(م 1320قمرى) است. بر این اساس، فهرستى از آنچه ملاک هاى یادشده را در بردارد، در ابتدا ذکر مى کنیم و البته آن را فهرست نهایى معرفى ها نمى دانیم:
فهرست کتب حدیث شیعه
1ـ دیوان الامام على(ع)، امام على(ع)(م 40ق)،
2ـ کتاب سلیم بن قیس، سلیم بن قیس هلالى(م 90ق)،
3ـ الصحیفةالسجادیة، امام سجاد(ع)(م 94ق)،
4ـ توحید مفضّل، امام صادق(ع)(م 148ق)،
5ـ مصباح الشریعة، امام صادق(ع)(م 148ق)،
6ـ أصل أبى سعید عباد العصفرى،ابوسعید عباد العصفرى(ق2)،
7ـ أصل جعفربن محمدالقرشى، جعفربن محمد القرشى(ق2)،
8ـ أصل جعفربن محمد الحضرمى، جعفربن محمد الحضرمى(ق2)،
9ـ أصل خلاّد السندى، خلاّدالسندى(ق2)،
10ـ أصل زید الزرّاد، زید الزرّاد(ق2)،
11ـ أصل زید النرسى، زید النرسى(ق2)،
12ـ أصل عاصم بن حمید الحنّاط، عاصم بن حمید الحنّاط(ق2)،
13ـ أصل عبدالله بن الجبر، عبدالله بن الجبر(ق2)،
14ـ أصل عبدالملک بن الحکیم، عبدالملک بن الحکیم(ق2)،
15ـ أصل علاء بن رزین، علاء بن رزین(ق2)،
16ـ أصل على بن أسباط، على بن اسباط(ق2)،
17ـ أصل مثنى بن الولید الحنّاط، مثنى بن الولید الحنّاط(ق2)،
18ـ أصل محمدبن المثنى الحضرمى، محمدبن المثنى الحضرمى(ق2)،
19ـ کتاب حسین بن عثمان، حسین بن عثمان(ق2)،
20ـ کتاب درست بن أبى منصور، درست بن ابى منصور(ق2)،
21ـ کتاب عبدالله بن یحیى الکاهلى، عبدالله بن یحیى الکاهلى(ق2)،
22ـ الرسالةالذهبیة، امام رضا(ع)(م 203ق)،
23ـ صحیفة الامام الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
24ـ فقه الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
25ـ تفسیر الامام العسکرى، امام حسن عسکرى(ع)(م 260ق)،
26ـ النوادر، احمد بن محمد اشعرى قمى(م280ق)،
27ـ الغارات، ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفى(م 283ق)،
28ـ بصائرالدرجات، ابن فرّوخ صفّار(م 290ق)،
29ـ طبّ الأئمه، ابوعتاب بن سابورالزیّات(ق3)،
30ـ المحاسن، احمد بن عبدالله البرقى(ق3)،
31ـ الزهد، حسین بن سعید الأهوازى(ق3)،
32ـ المؤمن، حسین بن سعید الأهوازى(ق3)،
33ـ قرب الإسناد، الحمیرى القمى(ق3)،
34ـ مسائل على بن جعفر، على بن جعفرالعریضى(ق3)،
35ـ تفسیر فرات الکوفى، فرات بن ابراهیم الکوفى(ق3)،
36ـ تفسیرالعیاشى، العیّاشى(م 320 ق)،
37ـ الکافى، محمدبن یعقوب الکلینى(م 329ق)،
38ـ التمحیص، الاسکافى(م 336ق)،
39ـ دعائم الاسلام، نعمان بن محمد التمیمى(م 363ق)،
40ـ کامل الزیارات، جعفربن محمد بن قولویه(م 367ق)،
41ـ الأمالى، شیخ صدوق(م 381ق)،
42ـ التوحید، شیخ صدوق(م 381ق)،
43ـ ثواب الأعمال، شیخ صدوق(م 381ق)،
44ـ الخصال، شیخ صدوق(م 381ق)،
45ـ صفات الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
46ـ علل الشرائع، شیخ صدوق(م 381ق)،
47ـ عیون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق(م 381ق)،
48ـ فضائل الأشهر الثلاثة، شیخ صدوق(م 381ق)،
49ـ فضائل الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
50ـ کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق(م 381ق)،
51ـ مصادقةالاخوان، شیخ صدوق(م 381ق)،
52ـ معانى الأخبار، شیخ صدوق(م 381ق)،
53ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق(م 381ق)،
54ـ تحف العقول، ابن شعبة الحرّانى(ق4)،
55ـ کفایةالأثر، على الخزّاز الرازى(ق4)،
56ـ تفسیرالقمى، على بن ابراهیم القمى(ق4)،
57ـ غیبةالنعمانى، محمد بن ابراهیم النعمانى(ق4)،
58ـ الأشعثیات، محمدبن محمدالأشعث الکوفى(ق4)،
59ـ جامع الأحادیث، جعفر بن احمد قمى ایلاقى(ق4)،
60ـ مأة منقبة، محمد بن احمد بن شادان قمى(ق4)،
61ـ نهج البلاغة، السید الرضى(م 406ق)،
62ـ الأمالى، شیخ مفید(م 413ق)،
63 ـ المزار، شیخ مفید(م 413ق)،
64 ـ طبّ النبى، جعفربن محمد المستغفرى(م 432ق)،
65ـ الأمالى، سید مرتضى(م 436ق)،
66ـ اختیار معرفةالرجال، شیخ طوسى(م 460ق)،
67ـ الاستبصار، شیخ طوسى(م 460ق)،
68ـ تهذیب الأحکام، شیخ طوسى(م 460ق)،
69ـ الأمالى، شیخ طوسى(م 460ق)،
70ـ الغیبة، شیخ طوسى(م 460ق)،
71ـ مصباح المتهجّد، شیخ طوسى(م 460ق)،
72ـ الأربعون حدیثا، ابو سعید محمد الخزاعى(ق5)،
73ـ غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمى آمدى(ق5)،
74ـ اعلام الورى، ابوعلى الطبرسى(م 548ق)،
75ـ النوادر، سید فضل اللّه راوندى (م 548ق)،
76ـ الدعوات، قطب الدین راوندى(م 573ق)،
77ـ المناقب، ابن شهر آشوب(م 588ق)،
78ـ الاحتجاج، ابومنصورالطبرسى(ق 6)،
79ـ مکارم الأخلاق، ابونصر الطبرسى(ق 6)،
80ـ الأربعون حدیثا، شیخ منتجب الدین(ق 6)،
81ـ الفضائل، ابوالفضل شادان بن جبرئیل قمى(ق6)،
82ـ مشکاة الأنوار، ابو الفضل على الطبرسى(م 600ق)،
83ـ الاقبال، سیدبن طاووس(م 664ق)،
84ـ الأمان من الأخطار، سیدبن طاووس(م 664ق)،
85ـ جمال الأسبوع، سیدبن طاووس(م 664ق)،
86ـ فلاح السائل، سیدبن طاووس(م 664ق)،
87ـ مهج الدعوات و منهج العبادات، سیدبن طاووس(م 664ق)،
88ـ جامع الأخبار، محمدبن محمد السبزوارى الشعیرى(ق7)،
89ـ مشارق أنوارالیقین، الحافظ رجب البرسى(م 773ق)،
90ـ الأربعون حدیثا، شهید اول(م 786ق)،
91ـ الأربعون حدیثا من وصیة النبى، شهید اول(م 786ق)،
92ـ المزار، شهید اول(م 786ق)،
93ـ ارشاد القلوب، حسن بن محمد الدیلمى(ق8)،
94ـ اعلام الدین، حسن بن محمد الدیلمى(ق8)،
95ـ عوالى اللئالى، ابن أبى جمهور الأحسائى(ق9)،
96ـ البلد الأمین، الکفعمى(م 905ق)،
97ـ المصباح، الکفعمى(م 905ق)،
98ـ الأربعون حدیثا، الشهیدالثانى(م 945ق)،
99ـ الشهاب فى الحکم والآداب، یحیى بن حسین البحرانى(ق10)،
100ـ تأویل الآیات، شرف الدین على الحسینى(ق10)،
101ـ الأربعین، شیخ بهایى(م 1030ق)،
102ـ مفتاح الفلاح، شیخ بهایى(م 1030ق)،
103ـ النوادر فى جمع الأحادیث، فیض کاشانى(م 1091ق)،
104ـ الوافى، فیض کاشانى(م 1091ق)،
105ـ اثبات الهداة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
106ـ بدایةالهدایة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
107ـ الجواهرالسنیة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
108ـ الصحیفةالسجادیة الثانیة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
109ـ الفصول المهمة فى أصول الأئمة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
110ـ وسائل الشیعة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
111ـ البرهان، سیدهاشم بحرانى(م 1107ق)،
112ـ بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى(م 1111ق)،
113ـ نورالثقلین، عبدعلى بن جمعة العروسى الحویزى(م 1112)،
114ـ معادن الحکمة، محمد بن الفیض(م 1115ق)،
115ـ عوالم العلوم، عبدالله البحرانى(ق12)،
116ـ مستدرک الوسائل، میرزاحسین نورى(م 1320ق).
________________________________________
1. وسائل الشیعة، ج30، ص165(طبع آل البیت).
2. روضةالمتقین، ج14
3. سیر حدیث در اسلام، سیداحمد میرخانى، ص310 ـ 311
4. الذریعة، ج6، ص301 ـ 374
5. همان، ج2، ص127
6. وسائل الشیعة، ج30(آل البیت).
7.خاتمة مستدرک الوسائل، ج1(آل البیت).
8. مانند:«کتابشناسى کتب اربعه»، استاد مدیر شانه چى، کیهان فرهنگى، سال3، شماره5، ص11
9. علم الحدیث، استاد مدیر شانه چى، ص68
10. همین جا از صاحب نظران و اندیشه وران طلب مى کنیم که با نقدها و پیشنهادهاى خود، ما را در تکمیل این طرح یارى رسانند.
این گنجینه ها، میراث حدیث شیعه است که اهل سنّت، خود را از آن محروم ساخته و بدین ترتیب، بزرگترین خسارات علمى را برخود وارد آورده اند.
تا اواسط قرن چهارم که غیبت کبرا آغاز مى گردد، مدوّنات حدیثى شیعه بسیار بود. شیخ حرّعاملى در«وسائل الشیعة»، رقم آنها را 6600 گفته است.1 مجلسى اول، در «روضةالمتقین»، رقم را به هشت هزار رسانده است.2 برخى از نویسندگان معاصر، عناوین 1695 عدد از این مدوّنات را ارائه کرده اند.3 علامه تهرانى در«الذریعة»، ذیل کتاب حدیث، 738 کتاب4 و ذیل عنوان اصول اربعمأة، 117 اصل را نام برده است.5
پس از قرن چهارم که دوره اول حدیث شیعه به پایان مى رسد، تا قرن چهاردهم نیز کتب بسیارى تألیف شده است.
گرچه از آثار دوره اول، اطلاعاتى اندک در اختیار است، اما باب بحث و تحقیق در آن گشوده است و مى تواند فوائد علمى بسیار به همراه داشته باشد. شناختن آنها و حتى فهرست کردن عناوین آنها امرى لازم و ضرورى است؛ چنانکه معرفى و شناساندن کامل کتب دوره هاى بعد ـ که اینک در دسترس است ـ بایسته اى دیگر است.
واقعیت آن است که اگر از چند و چون این آثار و سیر نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعى در دسترس نباشد، نمى توان بهره اى وافى و کامل از آنها برد.
عالمان سنّى در معرفى کتب حدیثى خود، پیش تر از عالمان شیعى حرکت کرده اند. تدوین آثارى چون«قواعد التحدیث»، نوشته جمال الدین قاسمى ـ که بحثى از آن به شناساندن کتب حدیث اختصاص دارد ـ و نیز«دلیل مؤلّفات الحدیث الشریف المطبوعة»، نوشته محیى الدین عطیّه، گواه این مدعاست.
در میان شیعه، اگر از خاتمه«وسائل الشیعة»6 و خاتمه«مستدرک الوسائل»7 و برخى رساله ها8 و نوشته هاى ضمنى دیگر9 بگذریم، تألیفى جامع و کامل در معرفى کتب حدیث، در دست نیست.
در این سلسله مقالات، با استمداد از ارواح مقدّس معصومان(ع)، تلاش مى شود تا متون حدیثى شیعه امامى، به گونه اى نسبتا جامع و کامل، معرّفى گردد؛ بدان امید که روزى این کار به سامان رسد و یکجا انتشار یابد.10
ابتدا نکاتى که در روشن شدن عنوان بحث و شیوه کار مفید است، بیان مى گردد:
1ـ مقصود از کتاب حدیث، نوشته اى است که حاوى سنّت فعلى یا قولى و یا تقریر معصوم باشد؛ خواه چنین کتابى منتسب به شخص معصوم باشد، یا راویان و محدّثان آن را گردآورده باشند. بنابراین، کتبى که در آنها احادیثى نقل شده، ولى قصد و غرض اصلى مؤلف، پرداختن به موضوعات دیگر بوده (نه نقل و گردآورى حدیث)، ـ گرچه احادیث بسیار نیز در آن منقول باشد ـ کتاب حدیث به شمار نمى روند و در این مجموعه جاى نمى گیرند. در مثل، جامع السعادات، المحجّة البیضاء، علم الیقین، و… در این کتابشناسى، جایگاهى ندارند؛ چنانکه کتب شرح حدیث و ترجمه آن نیز محور شناسایى و معرفى قرار نمى گیرند.
2ـ کتب حاوى حدیث که اسناد آنها به نویسنده یا معصوم، محرز باشد، و یا کتبى که در انتساب آنها بحث و تردید است، لیک به عنوان کتاب حدیث مطرح شده اند، در این مجموعه قرار مى گیرند و دیدگاههاى مختلف درباره آنها ارائه مى گردد؛ همچنین هر کتابى که مردّد است میان سخن معصوم و غیرمعصوم، اگر گروهى را عقیده بر آن باشد که حاوى سخن معصوم است، در این معرفى جاى مى گیرد. از این رو، کتبى مانند: دیوان الامام على(ع)، فقه الرضا، مصباح الشریعة و… در این کتابشناسى معرفى خواهند شد.
3ـ کتب حدیثى که تا کنون به چاپ رسیده اند، معرفى خواهند شد. از این رو، کتبى چون: صحیفةالنبى، صحیفةعلىّ، صحیفةفاطمة و… و نیز بسیارى از اصول اربعمأة و کتب حدیثى دیگر ـ که در زمان حضور ائمه تدوین شده اند ـ در این فهرستگان نمى گنجند؛ چرا که از آنها نسخه اى در دست نیست. همچنین کتابى که داراى نسخه خطى است، ولى تا به حال به طبع نرسیده است، در این فهرستگان، یاد نخواهد شد.
4ـ در معرفى کتب، ترتیب تاریخى وفات مؤلفان و کسانى که اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گرچه ترتیب الفبایى کتب یا ترتیب الفبایى مؤلفان را نیز مى توان معیار قرار داد؛ لیک معرفى با ترتیب تاریخى، فواید بسیار براى پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آنکه ترتیب الفبایى، با ضمیمه ساختن فهارس، قابل دستیابى است.
5ـ منابعى که صرفا با استخراج احادیث اهل سنّت(در فضائل اهل بیت ـ ع ـ یا دیگر موضوعات) گرد آمده اند، گرچه مؤلّفان آنها شیعه امامى باشند، در این مجموعه نمى گنجند.
6ـ در معرفى هر کتاب، بناست این اطلاعات ارائه گردد:
یک ـ شناسنامه کتاب.
دو ـ نسخه شناسى:
الف ـ معرفى نسخه هاى خطى در کتابخانه ها،
ب ـ معرفى نسخه ها در کتابنامه ها.
سه ـ تعداد ویرایش و مشخصه هاى هریک.
چهار ـ ویژگى هاى کتاب:
الف ـ موضوع کتاب،
ب ـ تعداد ابواب و احادیث،
ج ـ وضعیت اسناد،
د ـ تنظیم و تبویب کتاب.
پنج ـ خلاصه فهرست مطالب.
شش ـ پژوهشهاى انجام شده درباره کتاب:
الف ـ شرح، حاشیه و تعلیقه،
ب ـ ترجمه،
ج ـ تلخیص یا تکمیل،
د ـ معجم، تصنیف و تبویب،
هـ ـ نوشته هاى تحلیلى در زمینه کتاب.
هفت ـ مؤلف:
الف ـ ویژگیهاى فکرى مؤلف،
ب ـ گرایش هاى فکرى و کلامى و فقهى زمان مؤلف،
ج ـ شرایط اجتماعى و سیاسى زمان مؤلف.
هشت ـ ارزیابى کتاب:
الف ـ انتساب کتاب به مؤلف،
ب ـ نقل کتاب به طرق معتبر،
ج ـ دیدگاه عالمان رجال نسبت به کتاب،
د ـ دیدگاه فقیهان درباره کتاب.
پایان زمانى این معرفى ها«مستدرک الوسائل» میرزاحسین نورى(م 1320قمرى) است. بر این اساس، فهرستى از آنچه ملاک هاى یادشده را در بردارد، در ابتدا ذکر مى کنیم و البته آن را فهرست نهایى معرفى ها نمى دانیم:
فهرست کتب حدیث شیعه
1ـ دیوان الامام على(ع)، امام على(ع)(م 40ق)،
2ـ کتاب سلیم بن قیس، سلیم بن قیس هلالى(م 90ق)،
3ـ الصحیفةالسجادیة، امام سجاد(ع)(م 94ق)،
4ـ توحید مفضّل، امام صادق(ع)(م 148ق)،
5ـ مصباح الشریعة، امام صادق(ع)(م 148ق)،
6ـ أصل أبى سعید عباد العصفرى،ابوسعید عباد العصفرى(ق2)،
7ـ أصل جعفربن محمدالقرشى، جعفربن محمد القرشى(ق2)،
8ـ أصل جعفربن محمد الحضرمى، جعفربن محمد الحضرمى(ق2)،
9ـ أصل خلاّد السندى، خلاّدالسندى(ق2)،
10ـ أصل زید الزرّاد، زید الزرّاد(ق2)،
11ـ أصل زید النرسى، زید النرسى(ق2)،
12ـ أصل عاصم بن حمید الحنّاط، عاصم بن حمید الحنّاط(ق2)،
13ـ أصل عبدالله بن الجبر، عبدالله بن الجبر(ق2)،
14ـ أصل عبدالملک بن الحکیم، عبدالملک بن الحکیم(ق2)،
15ـ أصل علاء بن رزین، علاء بن رزین(ق2)،
16ـ أصل على بن أسباط، على بن اسباط(ق2)،
17ـ أصل مثنى بن الولید الحنّاط، مثنى بن الولید الحنّاط(ق2)،
18ـ أصل محمدبن المثنى الحضرمى، محمدبن المثنى الحضرمى(ق2)،
19ـ کتاب حسین بن عثمان، حسین بن عثمان(ق2)،
20ـ کتاب درست بن أبى منصور، درست بن ابى منصور(ق2)،
21ـ کتاب عبدالله بن یحیى الکاهلى، عبدالله بن یحیى الکاهلى(ق2)،
22ـ الرسالةالذهبیة، امام رضا(ع)(م 203ق)،
23ـ صحیفة الامام الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
24ـ فقه الرضا، امام رضا(ع)(م 203ق)،
25ـ تفسیر الامام العسکرى، امام حسن عسکرى(ع)(م 260ق)،
26ـ النوادر، احمد بن محمد اشعرى قمى(م280ق)،
27ـ الغارات، ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفى(م 283ق)،
28ـ بصائرالدرجات، ابن فرّوخ صفّار(م 290ق)،
29ـ طبّ الأئمه، ابوعتاب بن سابورالزیّات(ق3)،
30ـ المحاسن، احمد بن عبدالله البرقى(ق3)،
31ـ الزهد، حسین بن سعید الأهوازى(ق3)،
32ـ المؤمن، حسین بن سعید الأهوازى(ق3)،
33ـ قرب الإسناد، الحمیرى القمى(ق3)،
34ـ مسائل على بن جعفر، على بن جعفرالعریضى(ق3)،
35ـ تفسیر فرات الکوفى، فرات بن ابراهیم الکوفى(ق3)،
36ـ تفسیرالعیاشى، العیّاشى(م 320 ق)،
37ـ الکافى، محمدبن یعقوب الکلینى(م 329ق)،
38ـ التمحیص، الاسکافى(م 336ق)،
39ـ دعائم الاسلام، نعمان بن محمد التمیمى(م 363ق)،
40ـ کامل الزیارات، جعفربن محمد بن قولویه(م 367ق)،
41ـ الأمالى، شیخ صدوق(م 381ق)،
42ـ التوحید، شیخ صدوق(م 381ق)،
43ـ ثواب الأعمال، شیخ صدوق(م 381ق)،
44ـ الخصال، شیخ صدوق(م 381ق)،
45ـ صفات الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
46ـ علل الشرائع، شیخ صدوق(م 381ق)،
47ـ عیون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق(م 381ق)،
48ـ فضائل الأشهر الثلاثة، شیخ صدوق(م 381ق)،
49ـ فضائل الشیعة، شیخ صدوق(م 381ق)،
50ـ کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق(م 381ق)،
51ـ مصادقةالاخوان، شیخ صدوق(م 381ق)،
52ـ معانى الأخبار، شیخ صدوق(م 381ق)،
53ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق(م 381ق)،
54ـ تحف العقول، ابن شعبة الحرّانى(ق4)،
55ـ کفایةالأثر، على الخزّاز الرازى(ق4)،
56ـ تفسیرالقمى، على بن ابراهیم القمى(ق4)،
57ـ غیبةالنعمانى، محمد بن ابراهیم النعمانى(ق4)،
58ـ الأشعثیات، محمدبن محمدالأشعث الکوفى(ق4)،
59ـ جامع الأحادیث، جعفر بن احمد قمى ایلاقى(ق4)،
60ـ مأة منقبة، محمد بن احمد بن شادان قمى(ق4)،
61ـ نهج البلاغة، السید الرضى(م 406ق)،
62ـ الأمالى، شیخ مفید(م 413ق)،
63 ـ المزار، شیخ مفید(م 413ق)،
64 ـ طبّ النبى، جعفربن محمد المستغفرى(م 432ق)،
65ـ الأمالى، سید مرتضى(م 436ق)،
66ـ اختیار معرفةالرجال، شیخ طوسى(م 460ق)،
67ـ الاستبصار، شیخ طوسى(م 460ق)،
68ـ تهذیب الأحکام، شیخ طوسى(م 460ق)،
69ـ الأمالى، شیخ طوسى(م 460ق)،
70ـ الغیبة، شیخ طوسى(م 460ق)،
71ـ مصباح المتهجّد، شیخ طوسى(م 460ق)،
72ـ الأربعون حدیثا، ابو سعید محمد الخزاعى(ق5)،
73ـ غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمى آمدى(ق5)،
74ـ اعلام الورى، ابوعلى الطبرسى(م 548ق)،
75ـ النوادر، سید فضل اللّه راوندى (م 548ق)،
76ـ الدعوات، قطب الدین راوندى(م 573ق)،
77ـ المناقب، ابن شهر آشوب(م 588ق)،
78ـ الاحتجاج، ابومنصورالطبرسى(ق 6)،
79ـ مکارم الأخلاق، ابونصر الطبرسى(ق 6)،
80ـ الأربعون حدیثا، شیخ منتجب الدین(ق 6)،
81ـ الفضائل، ابوالفضل شادان بن جبرئیل قمى(ق6)،
82ـ مشکاة الأنوار، ابو الفضل على الطبرسى(م 600ق)،
83ـ الاقبال، سیدبن طاووس(م 664ق)،
84ـ الأمان من الأخطار، سیدبن طاووس(م 664ق)،
85ـ جمال الأسبوع، سیدبن طاووس(م 664ق)،
86ـ فلاح السائل، سیدبن طاووس(م 664ق)،
87ـ مهج الدعوات و منهج العبادات، سیدبن طاووس(م 664ق)،
88ـ جامع الأخبار، محمدبن محمد السبزوارى الشعیرى(ق7)،
89ـ مشارق أنوارالیقین، الحافظ رجب البرسى(م 773ق)،
90ـ الأربعون حدیثا، شهید اول(م 786ق)،
91ـ الأربعون حدیثا من وصیة النبى، شهید اول(م 786ق)،
92ـ المزار، شهید اول(م 786ق)،
93ـ ارشاد القلوب، حسن بن محمد الدیلمى(ق8)،
94ـ اعلام الدین، حسن بن محمد الدیلمى(ق8)،
95ـ عوالى اللئالى، ابن أبى جمهور الأحسائى(ق9)،
96ـ البلد الأمین، الکفعمى(م 905ق)،
97ـ المصباح، الکفعمى(م 905ق)،
98ـ الأربعون حدیثا، الشهیدالثانى(م 945ق)،
99ـ الشهاب فى الحکم والآداب، یحیى بن حسین البحرانى(ق10)،
100ـ تأویل الآیات، شرف الدین على الحسینى(ق10)،
101ـ الأربعین، شیخ بهایى(م 1030ق)،
102ـ مفتاح الفلاح، شیخ بهایى(م 1030ق)،
103ـ النوادر فى جمع الأحادیث، فیض کاشانى(م 1091ق)،
104ـ الوافى، فیض کاشانى(م 1091ق)،
105ـ اثبات الهداة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
106ـ بدایةالهدایة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
107ـ الجواهرالسنیة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
108ـ الصحیفةالسجادیة الثانیة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
109ـ الفصول المهمة فى أصول الأئمة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
110ـ وسائل الشیعة، شیخ حرّعاملى(م 1104ق)،
111ـ البرهان، سیدهاشم بحرانى(م 1107ق)،
112ـ بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى(م 1111ق)،
113ـ نورالثقلین، عبدعلى بن جمعة العروسى الحویزى(م 1112)،
114ـ معادن الحکمة، محمد بن الفیض(م 1115ق)،
115ـ عوالم العلوم، عبدالله البحرانى(ق12)،
116ـ مستدرک الوسائل، میرزاحسین نورى(م 1320ق).
________________________________________
1. وسائل الشیعة، ج30، ص165(طبع آل البیت).
2. روضةالمتقین، ج14
3. سیر حدیث در اسلام، سیداحمد میرخانى، ص310 ـ 311
4. الذریعة، ج6، ص301 ـ 374
5. همان، ج2، ص127
6. وسائل الشیعة، ج30(آل البیت).
7.خاتمة مستدرک الوسائل، ج1(آل البیت).
8. مانند:«کتابشناسى کتب اربعه»، استاد مدیر شانه چى، کیهان فرهنگى، سال3، شماره5، ص11
9. علم الحدیث، استاد مدیر شانه چى، ص68
10. همین جا از صاحب نظران و اندیشه وران طلب مى کنیم که با نقدها و پیشنهادهاى خود، ما را در تکمیل این طرح یارى رسانند.