معرّفى نرم افزار «موسوعة الحدیث الشریف»

دانش حدیث یکى از مهم ترین و قابل توجّه ترین دانشهاى مطرح در میان علوم اسلامى است. دانشوران اسلام، از پرداختن به این علم گرانبها و تلاش در پیشبرد آن، هیچ وقت غافل نماندند و با کوشش وصف ناشدنى، روزبه روز به غناى آن افزودند. تهیّه و تنظیم معجم هاى بسیار بزرگ، با تبویب هاى گوناگون و دقیق، شاهدى است بر این مدّعا و نیز گواهى است صادق بر اهمّیّت گردآورى کامل احادیث ودسته بندى و فهرست نگارى آنها.
دانشمندان حدیث شناس، از دیرباز مى کوشیدند تا با تفحّص دقیق در متون حدیثى، اوّلا احادیث را هرچه کامل تر جمع آورى کنند و ثانیا با تهیّه فهرست هاى مختلف و فصل بندى آنها، محقّقان این رشته را هرچه بیشتر یارى داده، دسترسى به احادیث را ساده و ساده تر سازند.
با ظهور رایانه و قدرت قابل توجّه این جدیدترین ابزار بشرى و جلوه گرى آن در مددرسانى به پیشرفت اکثر علوم، بعضى بر آن شدند تا با استفاده از قابلیّت هاى این وسیله در امر جمع آورى هرچه بهتر احادیث و عرضه سهل الوصول آن به عالم تحقیق و تدقیق، بکوشند. در پى این تلاش، نرم افزارهاى متعدّدى توسط افراد و گروه هاى مختلف ارائه گردید که هریک در جاى خود قابل توجّه، تقدیر و تشکّراند. هریک از این برنامه ها با ویژگى هاى گوناگونشان، پژوهشگران متون حدیثى را یارى داده، کار تفحّص را آسان مى سازد.
در این میان، بر آن شدیم تا به بررسى و معرّفى یکى از نرم افزارهاى موفّق و شایسته که در این زمینه تهیّه شده است بپردازیم. به امید آن که این تلاش بتواند در دست یابى آسان پژوهشگران و مشتاقان به متون حدیثى، کارساز افتد.
برنامه مذکور به نام «موسوعةالحدیث الشریف» معروف است که شرکت کامپیوترى «صخر» آن را تهیّه و عرضه نموده است. این برنامه، کلیّه احادیث مربوط به نه کتاب (صحیح بخارى، صحیح مسلم، سنن دارمى، سنن نسایى، سنن ترمذى، سنن ابى داود، سنن ابن ماجه، موطّأ مالک، مسند احمدبن حنبل) از مهم ترین و اصلى ترین کتب حدیثى اهل سنّت را همراه با قابلیّت ها و امکانات مناسب، ارائه کرده است که در ذیل به بررسى این امکانات مى پردازیم. این برنامه که در محیط ویندوز عربى (نسخه 3.1 به بالا) قابل اجراست، ویژگى هاى عمومى زیر را دارا مى باشد:
اوّلا: به صورت کاملا زیبا و شکیل طراحى شده است؛ به طورى که استفاده کننده، از همان ابتدا، مجذوب زیبایى آن مى شود؛
ثانیا: احادیث، همانند صفحه بندى خود کتابها (همراه با خطوط و رنگ هاى گوناگون) به نمایش گذارده مى شود که این خود کمک شایانى است در خوانایى متون؛
ثالثا: بین قسمت هاى مختلف برنامه، هماهنگى و یک پارچگى محسوسى است که این امر، کار با برنامه را آسان تر مى سازد.
این برنامه از قسمت هاى متنوّع و زیادى تشکیل شده است که بررسى تک تک آنها در این مجال نمى گنجد؛ لذا امکانات مهمّ آن را به صورت زیر تقسیم بندى کرده، سپس به توضیح مختصر هر قسمت مى پردازیم:
1ـ فهرست هاى مختلف و متنوّع،
2ـ نمایش احادیث، به همراه امکانات عرضه شده در این قسمت؛
3ـ جستجوهاى گوناگون،
4ـ بررسى سند احادیث و رجال اسانید،
5ـ چاپ احادیث و متون،
6ـ راهنماى برنامه و مسابقات آموزشى.

1ـ فهرست هاى مختلف و متنوّع:
استفاده از فهرست هاى مختلف براى دستیابى سریع به اطلاعات موردنظر، یکى از مهمّ ترین روش هاى ارائه شده در کتب و نرم افزارهاى رایانه اى است. در این برنامه نیز از فهرست هاى متعدّدى براى نیل به این منظور استفاده شده است؛ از آن جمله:
ـ فهرست آیات به کاررفته در احادیث (با قرائات مختلف)؛
ـ فهرست راویان احادیث، به طور کامل؛
ـ فهرست کلمات به کاررفته در احادیث، با اعراب؛
ـ فهرست کلماتى که نسبتا معناى مشکلى دارند؛
ـ فهرست کلماتى که در آنها نوعى ابهام وجود دارد؛
ـ فهرست نام جایها، مردان، زنان، پیامبران(ص)، ملائکه، غزوات و گروه ها؛
ـ فهرست ابواب و فصول هر کتاب؛
ـ فهرست اشعار؛
ـ اقوال مؤلّفان کتب و همچنین، اقوال شاگردان آنها؛
ـ احادیث دسته بندى شده (احادیث قدسى، متواتر، مرفوع، موقوف، مقطوع)؛
ـ احادیث با سندهاى متّصل، معلّق، مرسل و منقطع؛
ـ فهرست موضوعات.
آخرین فهرست که یکى از قسمت هاى مهمّ این برنامه است، به صورت جالبى طراحى و عرضه شده است. در این فهرست، موضوعات، به دو صورت ارائه شده اند:
اوّل، به صورت الفبایى که تمامى موضوعات، به ترتیب حروف الفبا مرتّب شده اند و با انتخاب هر موضوع، مى توان موضوعات اعمّ از آن و سپس احادیث مربوط به آن موضوع را مشاهده کرد.
دوم، به صورت درختى، که در این روش، ابتدا مباحث عام به عنوان ریشه مباحث دیگرى طراحى شده اند و با انتخاب هر موضوع، موضوعات اخصّ از آن، فهرست مى شوند و در انتها، احادیث به نمایش گذارده مى شوند. علاوه بر این، امکان انتقال از هر روش به روش دیگر نیز وجود دارد.
اکثر فهرست هاى فوق، هم به ترتیب حروف الفبا مرتّب مى شوند و هم به ترتیب قرارگرفتن آنها در کتب.

2ـ نمایش احادیث (به همراه امکانات دیگر):
قسمت نمایش احادیث، درواقع بخش انتهایى قسمت هاى دیگر است. بدین معنا که تمامى مراحل برنامه به این قسمت منتهى مى شوند. احادیث صفحه آرایى شده اند و عناوین باب ها با رنگ خاص و با خطّ مجزّا به نمایش گذارده شده اند. این امور، خوانایى متون را بالابرده، به زیبایى برنامه کمک مى کند. همراه نمایش هر حدیث، امکانات متعدّد دیگرى درنظر گرفته شده است که در ذیل، مختصرا آنها را برمى شماریم:
ـ خواندن آیات به کاررفته در متون حدیثى؛
ـ مشخّص کردن کلماتى که معناى مشکلى دارند، به همراه ترجمه و تشریح این کلمات؛
ـ توضیح و ترجمه تک تک راویان حدیث؛
ـ تحلیل اجزاى مختلف هر حدیث (که با انتخاب این گزینه، برنامه به توضیح و تشریح قسمت هاى مختلف هر حدیث مى پردازد؛ بدین معنى که تمام اجزاى حدیث را تفکیک کرده، تحلیل مى نماید؛ مثلا سند حدیث کدام است، راویان کیانند، حدیث قولى است یا فعلى یا … و اطلاعاتى از این قبیل)؛
ـ لیست موضوعات استخراج شده از هر حدیث، به نمایش گذارده مى شود؛
ـ احادیث مشابه حدیث موردنظر (از همان کتاب و از کتب دیگر) عرضه مى شود و این، قابلیّت بسیار مفیدى است؛ چراکه محقّق مى تواند با مشاهده احادیث مشابه، علاوه بر دسترسى به احادیث مشابه، اختلاف بین آنها را به راحتى بررسى نماید؛
ـ بررسى سند حدیث (این گزینه را در جاى خود توضیح مى دهیم)؛
ـ امکان انتقال هر حدیث به حافظه مشترک بین برنامه ها؛
ـ امکان چاپ احادیث.

3ـ جستجوهاى گوناگون:
روش هاى متعدّدى براى جستجوى احادیث مورد نظر، در این قسمت درنظر گرفته شده است. قبل از هر چیز، امکان تعیین محدوده جستجو وجود دارد؛ یعنى مى توان مشخّص نمود که عمل جستجو در میان کدام دسته از احادیث انجام پذیرد: احادیث قدسى، احادیث متواتر، احادیث مرفوع، اقوال پیامبران(ص) یا افعال آنها، تقریرات حضرت رسول(ص)، اقوال اصحاب پیامبر(ص) و یا اقوال تابعین آنها، یا احادیثى که در مورد صفات و شمایل بحث کرده اند.
انواع جستجوهاى ارائه شده در این قسمت، عبارتند از:

ـ جستجوى صرفى: در این گزینه مى توان کلمه یا عبارت موردنظر را جستجوکرد؛ مى توان خود کلمه، کلمه به همراه ملحقات آن، ریشه یک کلمه و یا ریشه و مشتقّات آن را جستجو کرد؛

ـ جستجوى احادیث مشترک بین کتب: در این قسمت مى توان احادیث مشترک بین جمیع کتب و یا احادیث مشترک بین چند کتاب را مشاهده نمود. همچنین مى توان احادیثى را که فقط در یک کتاب خاص آمده و در سایر کتب نیامده اند، مشاهده نمود؛ مثلا مى توان احادیثى را مشاهده نمود که فقط در صحیح بخارى نقل شده است؛

ـ جستجو بر اساس راویان احادیث: در این قسمت مى توان با استفاده از نام روات، حدیث موردنظر را جستجونمود. بدین صورت که مى توان نام راوى موردنظر، یا کنیه، یا لقب او را مشخص کرده، احادیث روایت شده توسط وى را مشاهده نمود. جالب تر این که مى توان به راحتى، سند مورد نظر را انتخاب کرد و روایاتى را که به این سند نقل شده اند، مشاهده کرد. البتّه لازم نیست سند را به طور کامل مشخّص کنیم؛ بلکه مشخّص کردن چند راوى هم کفایت مى کند. بنابراین، مى توان روایاتى را که امام حسین(ع) از حضرت امیر(ع) نقل کرده اند، ملاحظه کرد.

4ـ سند احادیث و رجال اسانید:
یکى از قابل توجّه ترین و مهم ترین قابلیّت هاى این برنامه، امکاناتى است که در قسمت هاى مختلف برنامه، در زمینه سند احادیث و راویان آنها گنجانیده شده است. قبل از آن که به توضیح این امکانات بپردازیم، متذکّر مى شویم که ارائه این امکانات در کنار ارائه احادیث، خود یکى از مفیدترین مطالب مورد استفاده پژوهشگران است. یکى از کمبودهاى بسیار مهمّ نرم افزارهایى که تاکنون در زمینه علم رجال تهیه شده است، همین مطلب (یعنى عدم ارائه اسناد در کنار احادیث) است. اهمیّت این هماهنگى و همراهى، بر اهل تحقیق، پوشیده نیست.1
خدماتى که در زمینه اسناد حدیث و رجال اسانید در این نرم افزار ارائه شده است، عبارتند از:
ـ مشخص نمودن نوع سند که کدامیک از انواع زیر مى باشد: حدیث قدسى، مرفوع، موقوف، مقطوع، کل اعلى، مرسل، مفصل، منقطع، معلّق، غریب، عزیز، متواتر، مشهور، کل اعلى؛
ـ نحوه اخبار هر راوى از راوى دیگر به صورت: تحدیث، اخبار، صحابى عن صحابى، سماع؛
ـ مشخّصات راوى: الصحابة، ثقة ثقة، ثقة حافظ، ثقة، متقن، عدل صدوق، لابأس به، صدوق سىء الحفظ، مقبول، مجهول الحال، مستور، ضعیف، لم یوثق، مجهول، متروک، واهى، ساقط، أتهم بالکذب، کذّاب؛
ـ کلیه اسنادى که راویان سند جارى در آنها نقش دارند، به صورت درختى با رنگهاى گوناگون به نمایش گذارده مى شود و نشانى هر سلسله سند نیز مشخص مى شود. بدین وسیله، به صورت کاملا زیبا، گزارشى از نحوه اخبار راویان ارائه مى شود؛
ـ امکان جستجوى همه روایاتى که توسط راوى مورد نظر روایت شده است؛
ـ مفیدتر از امکان پیشین، امکان تعیین یک سند مشخّص و دیدن تمام روایات است که به این سند روایت شده اند. براى این منظور، ابتدا یک راوى را از بین فهرست روات انتخاب کرده، سپس براى تهیّه سند مورد نظر، شاگردان و اساتید او در اختیار گذارده مى شوند که مى توان بدین وسیله، سند مورد نظر را مشخّص کرد و سپس احادیث مورد نظر را جستجونمود؛ البته لازم نیست سند کامل باشد؛ بلکه تعیین دو راوى هم کافى است؛
ـ تعداد احادیثى که توسط راوى موردنظر در هر کتاب روایت شده است مشخّص مى گردد و به صورت نمودارى به نمایش درمى آید. این نمودار را مى توان به راحتى چاپ نمود. بدین وسیله مى توان آمار دقیقى از تعداد روایات هر راوى به دست آورد.

5ـ چاپ احادیث و متون:
در این برنامه، همچون سایر برنامه ها، امکان چاپ موارد مورد نیاز درنظرگرفته شده است. مواردى که مى توان آنها را چاپ نمود از قرار زیراند:
ـ متن احادیث مورد نظر، به همراه اعراب و با صفحه بندى مشابه کتاب؛
ـ چاپ راویان حدیث مورد نظر و همچنین سلسله راویانى که در سند خاص وجود دارند؛
ـ چاپ نمودار آمارى از تعداد روایات هر راوى در جمیع کتب نه گانه؛
ـ چاپ لیست مختصر روایات.
همچنانکه متذکّر شدیم، در این نرم افزار، فهرستهاى متعدّدى درنظر گرفته شده است. لیکن امکان چاپ، فقط در بعضى از فهرستها وجود دارد و این، خود، یکى از کمبودهاى برنامه است.

6ـ راهنمایى برنامه و مسابقات آموزشى:
براى استفاده هرچه بهتر و راحت تر از بخشهاى مختلف برنامه، توضیحات کامل و لازم در قسمت راهنمایى برنامه درنظر گرفته شده است که در هر قسمت، توضیحات مربوط به همان قسمت را در اختیار استفاده کننده قرارمى دهد. علاوه بر این، توضیح کاملى از زندگینامه مؤلّفان کتب، و نیز مستندات تحقیقى برنامه، ارائه شده است و چند مسابقه آموزشى به صورت هاى زیر درنظر گرفته شده است:
ـ سؤالهایى در مورد «علم الحدیث» به همراه جوابهاى درست آنها؛
ـ سؤالهایى در زمینه مسائل فقهى؛
ـ سؤالهایى در مورد فضائل اصحاب رسول گرامى اسلام(ص)؛
ـ مسابقه حفظ حدیث (که در این مسابقه، احادیث با حذف چند کلمه از متن، به نمایش گذارده مى شوند و استفاده کننده باید به ترتیب، جاهاى خالى را پرکند).