نگاهی به نقش و جایگاه مؤلّفه های «کتابْ محور» در ارزیابی های حدیثی قدما در پرتو تحلیل منابع فهرستی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

بنا بر نظر مشهور، عالمان امامی به دو گروه عمده متقدّمان و متأخّران قابل تقسیم اند. تفاوت های متعددی میان این دو در حوزه های مختلف علمی، از جمله مسائل و مبانی حدیثی وجود دارد. اطلاعات ما در باره مبانی حدیث پژوهی گروه نخست، اندک و در پاره ای موارد محدود به گزارش های کلی عالمانی از نسل متأخّران است که ضمن توجه به اختلافات بنیادی در مبانی حدیثی این دو گروه، در تبیین مبانی گروه اول کوشیده اند؛ از جمله، آنها بر تکیه قدما بر «نظام قراین» به عنوان نقطه کانونی در ارزیابی های حدیثی تأکید فراوان شده است. مطالعه تحلیلی و نقد تاریخی گزارش های باقی مانده از متقدّمان امامی نشان از نقش محوری مباحث «نقد منبع مکتوب» در میان قراین متعدد قدما دارد. این بررسی ها مبیّن این مسأله اند که اوصاف و ویژگی های آثار اولیه حدیثی _ که با عناوینی چون «کتاب»، «اصل»، «جزء» و «نسخه» معرفی شده اند _ فارغ از ویژگی های مؤلفانشان جایگاهی خاص در نظام حدیث پژوهی متقدّمان امامی داشته اند. گزارش های موجود حکایت از آن دارند که این عالمان، گاه به دلایل و شواهد مختلف، نوشته ای حدیثی را معتبر و قابل اعتماد تلقّی می کردند و حکم به درستی احادیث موجود در آنها می دادند. این نوشتار می کوشد تا ضمن اشاره به توجه قدما به نشانه های اعتبار منبع، تأکید آنها بر مؤلفه های «کتابْ محور»، همچون شهرت کتاب، مقبولیّت آن نزد محدّثان و توجه ویژه به اصول حدیثی معتمَد را با ذکر شواهد متعدد تبیین نماید.