نامادری

داستان­های «سیاوش و سودابه»، «یوسف و زلیخا» و «هیپولیت و فدرا» در میان ملل جهان شهرت ویژه­ای دارند. طرح اصلی اغلب این داستان­ها چنین است که همسر پادشاه یا بزرگی، عاشق ناپسری یا پسرخوانده­ی خود شده و عشق و تمایلات خویش را بدو ابراز می­کند؛ اما پسر به سبب پاک­دامنی و وفاداری به پدر یا پدرخوانده­ی خویش به خواهش های نامادری هوس باز، پاسخ نمی­دهد. زن نیز با توطئه­چینی و نیرنگ در پی انتقام برمی آید و پدر را می­فریبد تا مجازات و آزارهای سختی را بر پسر خود روا دارد. درمقاله­ی حاضر، نخست موارد گوناگون عشق میان نامادری و ناپسری در روایات اساطیری، ادبی و تاریخی ملل مختلف به کوتاهی، نقل و سپس به مقایسه­ی آن­ها با یک­دیگر پرداخته شده است؛ پرداختن به دلیل یا دلایل اساسی طرح گسترده­ی این چنین داستان­هایی در میان ملل مختلف، از مباحث دیگر این پژوهش است.

یکی از کهن ترین و گسترده ترین بن مایه های داستان های عاشقانه جهان، عشق نامادری به پسر همسر است. در ادب پارسی افزون بر بهترین نمونه ایرانی آن که در داستان سیاوش و سودابه شاهنامه گزارش شده است، با تأثیر پذیری از روایت قرآنی داستان سامی یوسف و زلیخا، آثارو منظومه هایی پدید آمد که هنری ترین آن ها محبت نامه سروده عبدالرحمن جامی در اورنگ پنجم از هفت اورنگ است. در آثار ملل دیگر نیز روایت هایی با بن مایه مشترک با این داستان وجود دارد که از آن جمله روایتی از شرق دور و در ادبیات تبتی است که در نوشتار حاضر زیر عنوان داستان راهب وایروکانا و ملکه شی پونگ زا، معرفی می شود. سپس در نگاهی کلی نشان داده می شود که رویکرد اصلی این داستان ها بر اصل ترکیب تقابلی گناه- رستگاری قرار دارد و هر دو شخصیت اصلی (زن خطاکار و مرد پرهیزگار) برای عبور از خطا و رسیدن به رستگاری ناگزیر از چهار مرحله: گناه، عقوبت، رهایی از گناه، و رستگاری، عبور می کنند. همچنین درتحلیل گناه در ترکیب تقابلی گناه- رستگاری، با بهره مندی از تحلیل اسطوره ای نشان داده می شود که زن خطاکار در این روایت ها نمادی از آیین ها و اعتقادات کهن و مهجور و مرد پرهیزگار جلوه ای از نظم نوآیین در جوامعی هستند که در سپیده دم تاریخ خود در حال پی افکندن بنیادی نوین هستند و این تقابل کهن و نو به صورت تقابل گناه- رستگاری در این داستان ها نمود می یابد.