مادرشهر

مقاله حاضر تلاشی است جهت شناخت ویژگیهای اجتماعی - اقتصادی بخش غیررسمی در مادرشهر تبریز. نتایج به دست آمده نشان می دهد که این پدیده از تنوع و گستردگی زیادی برخوردار است و اهمیت آن در اقتصاد شهری تا حدی است که نمی توان آن را نادیده گرفت. بخش غیررسمی تعداد درخور توجهی از جمعیت شهر تبریز را به خود جذب کرده، نقش مهمی در اقتصاد شهری این مادرشهر ایفا می کند. در این پژوهش از روش توصیفی - پیمایشی استفاده شده که با به کارگیری مطالعات اسنادی و میدانی از طریق تکمیل 350 پرسشنامه 277) مرد و 73 زن) به طور تصادفی و مشاهده انجام شده است. داده های پژوهش نیز با بهره گیری از روش های آمار توصیفی - استنباطی تجزیه و تحلیل شده. یافته های تحقیق نشان می دهد که در مادرشهر تبریز:-1 توزیع جغرافیایی فعالیت های بخش غیررسمی یکنواخت نیست؛ -2 سطح سواد اکثریت افراد شاغل این بخش پایین تر از مدرک دیپلم است؛ -3 میان فعالیت در بخش غیررسمی و مهاجرت های روستا - شهری رابطه وجود دارد؛ -4 اغلب افراد شاغل در بخش مذکور در مناطق حاشیه نشینی و بقیه در سایر مناطق شهر تبریز سکونت دارند؛ -5 اکثر جمعیت شاغل در بخش غیررسمی متاهل و میانسال اند؛ -6 میان نوع فعالیت زنان و مردان در بخش مذکور تفاوت وجود دارد؛ -7 میان بیکاری و اشتغال در بخش غیررسمی رابطه وجود دارد؛ -8 اکثریت افراد شاغل در بخش غیررسمی مالیات پرداخت نمی کنند. -9 بخش عمده ای از شاغلان این بخش با مشکلات عدم رضایت شغلی و عدم برخورداری از حق بیمه مواجهند.

انقلاب صنعتی و پیامدهای ناشی از آن، رشد شتابان شهرها و شهرنشینی را موجب شد. به دنبال تمرکز بیش از حد جمعیت و صنایع در شهرها (خصوصا شهرهای بزرگ و مادرشهرها) و افت کیفیت زندگی در این شهرها از یک سو و محدودیت های گسترش افقی شهرها از سوی دیگر، راهبرد احداث شهرهای جدید با هدف جذب سرریز جمعیت و تمرکززدایی از مادرشهرها در دستور کار دولت ها قرار گرفت. در ایران نیز از دهه 1360 احداث شهرهای جدید به عنوان یک راه حل اساسی در نظام شهرنشینی کشور آغاز شده است. اکنون و پس از گذشت بیش از دو دهه از فعالیت این شهرها ارزیابی عملکرد آنها ضروری است. برای این منظور شهر جدید اندیشه با 75596 نفر جمعیت به عنوان پر جمعیت ترین شهر از مجموعه شهرهای جدید اطراف تهران- بزرگ ترین کلان شهر کشور- را مورد مطالعه قرار دادیم. در این تحقیق از داده های مرکز آمار ایران و مصاحبه با مسؤولین شرکت عمران شهرهای جدید، مشاهدات میدانی و تکمیل پرسش نامه استفاده شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها نیز از نرم افزار spss استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد شهر جدید اندیشه در جذب سرریز جمعیت، جلب رضایت ساکنان و تأمین شغل، یک شهر موفق می باشد

روند رو به افزایش شهرنشینی و بروز آثار ناشی از آن، ضرورت برنامه­ریزی در خصوص توسعه شهری را بیش از گذشته با اهمیت نموده است. از جمله گزینه­های مقابله با مشکلات شهرنشینی شتابان و مسائل کلانشهرها، راهبرد احداث شهرهای جدید ـ بویژه از اواسط قرن بیستم ـ بوده است. بدین ترتیب، این الگو در بسیاری از کشورهای دنیا مورد توجه بوده و در کشور ایران، قبل از سال 1357 با هدف تأمین مسکن شاغلان بخش صنعت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، عمدتاً به منظور جذب سرریز جمعیت مادرشهرها جامه عمل پوشیده است. اکنون، پس از گذشت بیش از ربع قرن و آغاز مرحله جذب جمعیت برای تعدادی از شهرهای جدید، پاسخ به این سؤال، که «سیاست اخیر تا چه میزان به اهداف خود نزدیک­تر شده است»؟ به عنوان هدف اصلی مقاله انتخاب شده است. گفتنی است بررسی کارکرد شهر جدید سهند در جذب سرریز جمعیت مادر شهر تبریز در مقایسه با هدف اولیه پیش­بینی شده برای آن، به روش اسنادی و پیمایشی و با انجام نمونه­گیری از خانوارهای ساکن و شاغلان واحدهای تولیدی و خدماتی مستقر در شهر جدید انجام پذیرفته است. یافته­ها نشان می­دهد، بنابه دلایلی اشباع جمعیت مادرشهر تبریز و آغاز سرریز آن حداقل تا دهه آینده منتفی است. بنابر این شهر جدید سهند از برنامه پیش­بینی شده برای جذب جمعیت عقب­ افتاده و این روند ادامه خواهد داشت. اما به لحاظ کارکرد منظور شده در زمینه جذب جمعیت با ویژگی­های جمعیت سرریز ما در شهر تبریز تا حدودی امکان تحقق اهداف جهت­گیری شده میسور می­نماید.

رشد روزافزون جمعیت شهرها، مسائل و مشکلات بسیاری ازجمله آلودگی هوا، بیکاری، توسعه ناموزون و ... را برای شهرها به وجود آورده است. اگرچه برنامه ریزان امور شهری، ایجاد شهرهای جدید را یکی از راه های حل مسائل و مشکلات شهرها دانسته اند، تاکنون شهرهای جدید انتظارهای مورد نیاز را برآورده نکرده اند و یکی از دلایل برآورده نکردن نیازها، عدم وجودنداشتن زمینه اشتغال برای ساکنان این شهرها است. عمدتاً شهرهای جدید در ایران به مادرشهرها وابسته هستند و بیشتر نقش خوابگاهی دارند. ساکنان این شهرها معمولاً در مادرشهرها و شهرهای اطراف مشغول به فعالیت هستند. هدف پژوهش حاضر، تحلیل وضعیت اشتغال در شهر جدید بهارستان است. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر داده های کتابخانه ای و میدانی است. برای سنجش متغیرهای پژوهش از ابزار پرسش نامه، و اطلاعات طرح جامع و تفصیلی شهر بهارستان و برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون های مجذور اتا، رگرسیون خطی و... استفاده شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهند که بین اشتغال در بخش های کشاورزی، صنعت و اندازه شهر بهارستان رابطه معناداری وجود ندارد ولی بین اندازه شهر با اشتغال در بخش خدمات رابطه معناداری وجود دارد. از طرفی ساکنان شاغل شهرجدید بهارستان نسبت به کسانی که بیرون از شهر بهارستان اشتغال دارند، رضایت شغلی بیشتری دارند. همچنین نتایج نشان می دهند که شهر جدید بهارستان در ایجاد اشتغال موفق نبوده است.

ظهور شهر به عنوان یک پدیده سازمان یافته اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مشروط به فراهم شدن شرایط و مقدماتی است که در حدود ده هزار سال پیش و مقارن با دوران نوسنگی و آشنایی انسا ن ها با کشاورزی و به تبع آن کند شدن آهنگ کوچ و نیمه یکجانشینی انسان ها همراه بود . سکونتگاه هایی که در زمین های حاصلخیز کشاورزی و در بستر رودخانه ها به وجود آمدند، اولین سکونتگاه های انسانی به شمار می آیند که به تدریج تبدیل به روستاها و شهرها شدند. اولین موجی که توانست تحول انقلاب را در زندگی انسان ها به وجود آورد ”کشاورزی“ بوده است. کشاورزی توانست انسان کوچ گرای که مدام ا زسپیده دم تا شب هنگام کارش، شکار و دام بود را در مکانی خاص ساکن کند و بدین ترتیب سنگ زیرین و بنیادین شهرها و روستا ها را بنا کند . شهرهایی که سیر تحول و دگرگونی را به سرعت سپری کردند تا در نیمه دوم قرن هجدهم، موج دیگری تغییرات زیربنایی را درآن ها به وجود آورد. موجی که انقلاب صنعتی را به همراه داشت، نه تنها الگوی زندگی و حیات اجتماعی را متحول ساخت، بلکه باعث گسترش شهرها نیز شده و در کوتاه مدت شهرهای سنتی و باستانی را بلعید وآن ها را به شهرهای صنعتی و مدرن تبدیل کرد تا آن جا که مقدمات تحول بنیادین دیگری را تدارک دید و موج سوم را در خود پروراند . موجی که در نیمه دوم قرن بیستم و پس از جنگ جهانی دوم پدیدار شد و با عمومیت یافتن نظام جهانی مبتنی بر رسانه و ارتباطات و با دو محور اساسی یعنی بازار جهانی مبادلات اقتصادی و دولت های ملی و نهادهای فراملی را به وجود آورد و شهر و حیات شهری در عصر فراصنعتی بسیار هیجان انگیز شده و به رویاهای انسان جامع عمل پوشانده است با ابداع تکنولوژی اطلاعات هم زمان با مطرح شدن جهانی شدن به وجود آمدن شهرهای اطلاعاتی و شکسته شدن مرزهای جغرافیایی و مطرح شدن بسیاری از مفاهیم اجتماعی مانند مهاجرت الکترونیکی، کنترل اجتماعی الکترونیکی، ادغام کار و منزل، دوستی اینترنتی و بسیاری از مفاهیم دیگر که در مقاله به تفصیل به بحث گذاشته شده اند.

رشد و توسعه شتابان و بی رویه شهرنشینی مسائل و معضلات متعددی از جمله بحران کیفیت زندگی و رفاه را فراروی کشورهای مختلف به ویژه کشورهای در حال توسعه و ایران قرار داده است. پرداختن به رفاه در راستای بسط عدالت اجتماعی از اهداف عمده دولت ها و از مسائل محوری برنامه های اقتصادی- اجتماعی محسوب می شود. پژوهش حاضر با استفاده از شاخص آمارتیا سن و با هدف تحلیل عوامل هزینه ای مؤثر بر کیفیت زندگی و رفاه در مادرشهرهای ایران انجام شده است و ماهیت کمی داشته است. جامعه آماری پژوهش را پنج شهر بزرگ کشور به ترتیب جمعیت آنها یعنی تهران، مشهد، اصفهان، کرج و شیراز تشکیل می دهند. داده های مورد مطالعه را هزینه های مواد خوراکی و دخانی؛ هزینه های پوشاک و کفش؛ هزینه های مسکن؛ هزینه های لوازم و اثاث و خدمات مورد استفاده خانوار؛ هزینه های بهداشت و درمان؛ هزینه های حمل و نقل؛ هزینه های تفریحات و خدمات فرهنگی خانوارها و هزینه های کالاها و خدمات متفرقه تشکیل می دهند. نتایج مطالعه در کلان شهر تهران نشان می دهد که گروه مسکن، آب، سوخت و روشنایی منزل مسکونی بیش از سایر گروه ها رفاه خانوار را تحت تأثیر قرار داده است. هزینه های مواد خوراکی و دخانی پس از گروه مسکن بیشترین تأثیر را بر رفاه گذاشته است. از این حیث هزینه های لوازم و اثاث و خدمات مورد استفاده خانوار در رتبه آخر قرار گرفته است. نتایج به کارگیری شاخص سن در مادرشهرهای ایران نشان می دهد که در تهران، مشهد، اصفهان، کرج و شیراز هزینه های مسکن بیش از سایر بخش ها رفاه را تحت تأثیر قرار داده است.