خاندان جوینی

عصر نامسلمانی ایلخانان، در دوره ای که خاندان جوینی در رأس ساختار اجرایی حکومت بودند، نوعی پویایی در حیات فرهنگی و احیاناً اقتصادی و اجتماعی داشت که در پناه مدارای موجود، تحمل نگرش انتقادی را پذیرا بود. پویایی و نگرش انتقادی مذکور، با دوره برتری خاندان جوینی و وابستگان بدان ها هم زمان بود. این نگرش انتقادی، به عنوان نمود واگرایی جامعه ایرانی، در برابر مغول های بیگانه و نامسلمان، در قالب شعر و ادب بازتاب صریح تری داشته است. در این میان، تاج الدین بن بهاالدین، معروف به «پوربهای جامی»، با همه اطلاعات اندکی که درباره وی وجود دارد، جایگاه ممتازتری را از آن خود کرده است. پوربها با بهره گیری از فضای متساهل عهد برتری خاندان جوینی، بی رسمی های مالیاتی موجود را به باد انتقاد گرفته و افق دیگری را در راستای فهم وضعیت اقتصادی و اجتماعی عهد نامسلمانی ایلخانان گشوده است. بازتاب موقعیت مذکور، در شعر پوربها و وجه انتقادی اشعار او، مسئله ای است که نوشتار حاضر قصد بررسی آن را دارد .

بر اساس منابع تاریخی، خاندان جوینی مشاغل آباء و اجدادی خود را به کفایت بر عهده می گرفتند. این خاندان از سلسله مردان برجسته ای تشکیل می شوند که برای سه تا چهار نسل به عنوان شخصیت هایی شناخته شده در خدمت سازمان های دیوانی ایران قرار داشتند و به دور از دغدغه های حکومت گران که غالباً نیز غیر ایرانی بودند و همانطور که نگارنده در این مقاله اشاره کرده است، مسوولیت خود را انجام می دادند. خاندان جوینی به حقیقت نمونه ای از قشر اجتماعی خاص دیوانی ایران هستند که چنانچه در این مقاله می بینیم در عرصه روزگار و تاریخ ایران نامی ماندگار از خود برجای نهاده اند. تحقیق درباره خاندانی که نقش پراهمیتی در حیات دیوانی ایران آن هم در بحرانی ترین روزگاران حیات اجتماعی داشتند، مسأله ای بسیار مهم و اساسی است و همچنین نحوه پایداری و استقامت مستمر این خاندان در برابر زورگویی ها و خشونت های قوم جاهل و ویرانگری نظیر مغولان نکته مهمی است که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.

خاندان جوینی از جمله خاندان های ایرانی هستند که نقش موثری در توسعه و رونق تمدن اسلامی در قرن ششم و هفتم هجری داشته اند. این خاندان در عصر ایلخانی(654-736ق) با وجود چالش ها و معضلاتی که در پی حمله مغولان جهان اسلام را ملتهب نموده بود، مجموعه ای از اقدامات و تدابیر موفقی را با هدف توسعه و تعالی علم و دانش آموزی اتخاذ نمودند. این تحقیق با تکیه بر منابع تاریخی و با روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این مسئله است که خاندان جوینی چه نقشی را در بازیابی تمدن اسلامی در حوزه های علم و آموزش برعهده گرفته-اند. چه اینکه با وجود آثار و پیامدهای ناگوار هجمه مغول به سرزمین های اسلامی، خاندان جوینی با حمایت از دانشمندان و تالیفات علمی، پرهیز از تعصبات مذهبی در مناسبات علمی، جانمایی اولویت ها و ضرورت های اجتماعی در متون و میراث علمی، صیانت از ذخائر علمی و بازسازی مدارس و اصلاح نظام آموزشی علاوه بر تعدیل خسارت های هجمه تمدن سوزانه مغولان، تحولات بنیادینی را در حوزه علم و آموزش موجب شدند.

تاریخ جهانگشای نوشته علاءالدین عطاملک جوینی (623-681ق)، اثری کم مانند در تاریخ نگاری و ادبیات فارسی است که پژوهش های پرشماری را به خود اختصاص داده است. با وجود این، همچنان پرسش ها و ابهاماتی درباره جهانگشای و نویسنده آن وجود دارد. مقاله حاضر که به جوینی به عنوان مورّخی سیاستمدار نگریسته و او را بر اساس الزامات این حرفه نقد کرده است، به برخی از این پرسش ها پاسخ می دهد. یافته های مقاله نشان می دهد که سبب نپرداختن جوینی به رخدادهای پس از فروپاشی اسماعیلیه، نه افزایش اشتغال یا فرصت نداشتن وی، بلکه محذورات سیاسی و اعتقادی او بوده است. بخش دیگری از یافته های مقاله، مجعول بودن دو تبارنامه جوینی را آشکار می نماید و گمانه هایی درباره سرچشمه نام تاریخ جهانگشای و نیز طرح جوینی برای نگارش تاریخی عمومی به کمک دیگران  را مطرح می کند.