کتیبه های اسلامی

سده های پنجم و ششم هجری مصادف با حکومت سلجوقیان در ایران، دوران شکوفایی کتیبه های اسلامی به خط تعلیق، نسخ و کوفی است. اما تعداد کتیبه های شناخته شده به خط کوفی یا خطوط دیگر در منطقه آذربایجان در این سده ها و پیش از آن بسیار اندک است. به طوری که مجموعاً تعداد 9 کتیبه در این پژوهش به صورت میدانی یا کتابخانه ای یافته و بازخوانی شده است. یافتن دلایل تعداد اندک این کتیبه ها در دوران شکوفایی و وفور کتیبه نویسی عربی و اسلامی یکی از سوالات اصلی این پژوهش بوده است. مقاله حاضر، در گام نخست به شناسایی و توصیف تنها نمونه های کتیبه نگاری بناهای تاریخی منطقه آذربایجان مربوط به پیش از سده ششم هجری پرداخته و پس از بازخوانی انتقادی این مجموعه، دو کتیبه مربوط به گنبد مدور و گنبد کبود مراغه که قبلاً توسط آندره گدار (1371) بازخوانی شده اند را با استفاده از مستندات تصحیح کرده است. در نهایت بررسی مجموع یافته ها نشان می دهد که کتیبه های اسلامی آذربایجان در شش سده اول هجری می توانسته بسیار بیش از این تعداد باشد و بررسی شواهد تاریخی و مستندات ارائه شده، به تأیید این فرضیه می رسد که اکثر این کتیبه ها در چند قرن بعدی به ویژه در اوایل دوره صفوی تخریب شده اند. پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات آن چنانکه اشاره شد، به صورت میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. با توجه به پراکندگی این کتیبه ها در سطح منطقه آذربایجان، معرفی و بازخوانی یکجای آن ها در یک مقاله گام مهمی در جهت تحلیل تحولات تاریخی دوره مذکور و دوره های بعدی از نظر کتیبه نویسی دارد؛ به ویژه آنکه چهار بنای آرامگاهیِ گنبد سرخ، گنبد مدور و گنبد کبود مراغه و بنای سه گنبد ارومیه، جزء منحصربه فردترین آثار این دوره اند.

نویسنده در نوشتار حاضر کوشیده است فهرستی از کتاب ها و مقالاتی که در موضوع کتیبه ها، سنگ قبرها و سایر سنگ نوشته های اسلامی به زبان فارسی نگارش یافته اند، ارائه نماید. بعلاوه، عناوین مقاله هایی که موضوع آن ها معرفی کتاب های منتشره در موضوعات مذکور می باشد نیز در نوشته حاضر درج شده اند. فهرست حاضر همچنین دربرگیرنده عناوین برخی کتاب ها و مقالاتی است که موضوع اصلی آن ها کتیبه ها و سنگ قبرهای اسلامی نیست اما ممکن است فصلی از آن ها به این موضوعات اختصاص داده شده یا حاوی داده های منحصربه فردی در این زمینه باشد. منابع معرفی شده از آغاز تحقیقات نوین در ایران در اوایل قرن شمسی حاضر تا پایان سال 1390 شمسی منتشر شده اند. در این نوشتار، تنها کتیبه هایی مد نظر نویسنده بوده است که به عنوان عناصر معماری در بناهای تاریخی به کار رفته است. از این رو، شامل کتیبه های سنگی، آجری، گچی، کاشی، صندوقچه ها و محراب های چوبی می شود.

سده های پنجم و ششم هجری مصادف با حکومت سلجوقیان در ایران، دوران شکوفایی کتیبه های اسلامی به خط تعلیق، نسخ و کوفی است. اما تعداد کتیبه های شناخته شده به خط کوفی یا خطوط دیگر در منطقه آذربایجان در این سده ها و پیش از آن بسیار اندک است. به طوری که مجموعاً تعداد 9 کتیبه در این پژوهش به صورت میدانی یا کتابخانه ای یافته و بازخوانی شده است. یافتن دلایل تعداد اندک این کتیبه ها در دوران شکوفایی و وفور کتیبه نویسی عربی و اسلامی یکی از سوالات اصلی این پژوهش بوده است. مقاله حاضر، در گام نخست به شناسایی و توصیف تنها نمونه های کتیبه نگاری بناهای تاریخی منطقه آذربایجان مربوط به پیش از سده ششم هجری پرداخته و پس از بازخوانی انتقادی این مجموعه، دو کتیبه مربوط به گنبد مدور و گنبد کبود مراغه که قبلاً توسط آندره گدار (1371) بازخوانی شده اند را با استفاده از مستندات تصحیح کرده است. در نهایت بررسی مجموع یافته ها نشان می دهد که کتیبه های اسلامی آذربایجان در شش سده اول هجری می توانسته بسیار بیش از این تعداد باشد و بررسی شواهد تاریخی و مستندات ارائه شده، به تأیید این فرضیه می رسد که اکثر این کتیبه ها در چند قرن بعدی به ویژه در اوایل دوره صفوی تخریب شده اند. پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات آن چنانکه اشاره شد، به صورت میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. با توجه به پراکندگی این کتیبه ها در سطح منطقه آذربایجان، معرفی و بازخوانی یکجای آن ها در یک مقاله گام مهمی در جهت تحلیل تحولات تاریخی دوره مذکور و دوره های بعدی از نظر کتیبه نویسی دارد؛ به ویژه آنکه چهار بنای آرامگاهیِ گنبد سرخ، گنبد مدور و گنبد کبود مراغه و بنای سه گنبد ارومیه، جزء منحصربه فردترین آثار این دوره اند.

نقوش صخره ای در ایران فراوانی زیادی دارند. مطالعات نشان می دهند که ایجاد نقوش بر روی صخره ها از ادوار پیش از تاریخ تا به امروز همچنان ادامه داشته است. در دوره اسلامی تاکنون چندین کتیبه بر روی صخره ها ایجاد شده که برخی از آنها دارای تاریخ نیز هستند. تعداد قابل توجهی از کتیبه های بر روی صخره ها در استانهای مرکزی و اصفهان در کنار راه ها واقع شده اند و مطالعه کاروانسراها و رباط ها خبر از استفاده از این راه ها در ادوار گذشته می دهد. در این پژوهش ضمن آنکه مضامین کتیبه های اسلامی ایجاد شده مورد بررسی قرار گرفته، به مفهوم کاروان رو بودن راه ها نیز که با آنها همخوانی دارند پرداخته شده است. به منظور مطالعه این کتیبه ها در پژوهش حاضر، کتیبه ها در چهار بخش تقسیم بندی شده و هریک بطور جداگانه معرفی شده اند. همچنین در کنار این موارد، نقوش کاروان هایی که در این مناطق بر روی صخره ها ایجاد شده می تواند دلیل دیگری بر کاروان رو بودن راههای فوق بوده باشد.