عرفات العاشقین

عرفات العاشقین و عرصات العارفین از مهم ترین تذکره های ادبی کهن فارسی است و کامل ترین اثر در گونه خود به شمار می آید.از این کتاب ارجمند تا امروز دو چاپ روانه بازار شده که آخرین آن به مراتب علمی تر و صحیح تر از نخستین آن است.با این حال در این تذکره مفصل بواسطه نقصان نسخ و خراب کاری ناسخان و چنددستگی مصححان و دستیاران ایشان اشکالات متعددی وارد شده است.از آن جا که بخشی از این موارد در پیوند با روش تصحیح و ماهیت اثر است،نگارنده ضمن نقد کار اینان، با توجه به ویژگی های این گونه ادبی ، بحثی کلی را به آسیب شناسی چاپ تذکره ها اختصاص داده است.

به سبب شرایط نامناسب تاریخی، سیاسی و اجتماعی، بسیاری از نسخه های معتبر آثار ادبی ازجمله دیوان برخی از شاعران در طول تاریخ از بین رفته است؛ به همین سبب می توان از سفینه های شعری که دربردارنده گزیده ای از اشعار شاعران مختلف است، در جایگاه یکی از مهم ترین منابع جانبی برای تصحیح و بازتصحیح بسیاری از متون ادبی بهره برد. مجموعه لطایف و سفینه ظرایف تألیف سیف جام هرویاز کهن ترین سفینه های به جامانده از قرون هشتم و نهم در شبه قارّه است که می توان از آن در بازتصحیح بخشی از عرفات العاشقین استفاده کرد. مجموعه لطایف حدود دو سده پیش از تذکره عرفات العاشقین در شبه قارّه نوشته شده است. به همین سبب شعر برخی از شاعرانی که در عرفات العاشقین آمده، تنها در مجموعه لطایف ثبت شده است؛ بنابراین مجموعه لطایف یکی از منابع معدودی است که می توان با تکیه بر آن به ضبط های صحیحی از اشعار برخی شاعران عرفات العاشقین دست یافت. این مقاله با تکیه بر مجموعه لطایف ، برخی از اشتباهات موجود در دو چاپ عرفات العاشقین را بررسی می کند: انتساب نادرست اشعار، خطا در معرفی شاعران، خطا در ضبط نام شاعران و ضبط نادرست اشعار. افزون بر آنچه بیان شد، ضعف روش شناسی در فن تصحیح، مراجعه نکردن به منابعی مانند دیوان های چاپی شاعران و منابعی مانند مجموعه لطایف و نیز بدخوانی مصحّحان باعث افزایش میزان خطاهای دو چاپ عرفات العاشقین شده است که در این مقاله به آنها اشاره می شود.

لطایف نامه  فخری هروی از کهن ترین و البته معروف ترین ترجمه هایِ یکی از تذکره های مهم قدیمی شعر فارسی، مجالس النفایس ، است. از این ترجمه، حدود هشتاد سال پیش، دو چاپ صورت گرفته که بواسطه اتخاذ شیوه انتقادی تصحیح و اتکای بر تک نسخه و کم کوشی در تحقیق خالی از غلط و سقط نیستند. در این مقاله ابتدا بسیار گذرا، به وجوه اهمیت اصل کتاب مجالس النفایس و ترجمه های موجودش اشاره شده است. سپس دو ترجمه مجالس ، یعنی لطایف نامه فخری و هشت بهشت ، را با آن مقایسه کرده ایم و در این میان چند نسخه کهن لطایف نامه و یک نسخه خطی از مجالس النفایس را به همراه صورت چاپی اش مطمح نظر قرار داده ایم. همچنین عبارات مشترک مجالس النفایس و لطایف نامه و عرفات العاشقین را با هم مقایسه و بسیاری از اشتباهات و نواقص چاپ حکمت را اصلاح کرده ایم.

مقاله حاضر می کوشد به معرفی نسخه خطی که گزیده ای از عرفات العاشقین نوشته تقی اوحدی است و در کتابخانه جان ریلندز دانشگاه منچستر نگهداری می شود، بپردازد.این نسخه با وجود اهمیت در مطالعات تاریخ ادبیات و نقد ادبی، سال ها دست نخورده باقی مانده است. اگرچه نام نسخه مذکور در برخی فهارس ذکر شده، هویت گردآورنده و ماهیت متن آن تاکنون ناشناخته بود. نگارنده توفیق یافت برای نخستین بار، مؤلف کاتب ناشناخته این مجموعه را شناسایی کند و از مطاوی اثر آگاهی دقیق پیدا نماید. این گزیده با عنوان «انتخاب تذکره تقی اوحدی» توسط خان آرزو و با دست خط خود وی نوشته شده است که در آن گلچینی از اشعار عرفات و شرح احوال تعدادی از شاعران را آورده است. در مقاله حاضر، نخست به معرفی و پیشینه تاریخی نسخه و سپس به تحلیل ارزش و اهمیت آن و افق های نایافته ای که از تعامل تذکره نویسان با تذکره عرفات و تأثیر آن در فرآیند شکل گیری تذکره های پس از خود فراروی ما می گشاید، پرداخته می شود.