بیعت رضوان

تبیین نادرست صلح ها و جنگ هایی که در تاریخ زندگانی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله رخ داده، این شبهه را به وجود آورده که اسلام «دین شمشیر» است. این در حالی است که اکنون تکفیری های به ظاهر مسلمان نیز با رفتارهای غیرانسانی خود پدیده «اسلام هراسی» را رشد داده اند. بر این اساس، در این نوشتار، به روش تاریخی (توصیفی تحلیلی)، سخن بر سر بازشناسی صلح و جنگ در سیره پیامبر اعظم در جایگاه اسوه حسنه است. در سیره پیامبر (ص) دعوت به خدای یگانه اصالت داشت؛ البته حضرت در این دعوت، تا جای ممکن از جنگ دوری می کرد. در صلح حدیبیه، بیعت رضوان که نشانه ای از استحکام مسلمانان بود، به تحکیم صلح منجر شد. در این صلح، پیامبر صلی الله علیه و آله با نرمش قهرمانانه به امنیت دست یافت، و توانست دعوت خود را جهانی کند. جنگ در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله، یا در دفاع از کیان اسلام بود و یا در رفعِ موانع دعوت به اسلام؛ ازاین رو، امری مقدس به شمار می آمد که توأم با رحمت و مهرورزی بود.

الروایه التی کانت موضع الدراسه هی ما رواه الزهری عن عروه بن الزبیر عن مروان بن الحکم والمسور بن مخرمه فی صلح الحدیبیه والتی ذکرها البخاری فی صحیحه وابن إسحاق فی السیره بتهذیب ابن هشام، والروایه تسرد أحداث صلح الحدیبیه منذ خروج النبی (ص) حتى رجوعه إلی المدینه، وکانت الدراسه من جهتین: الأولى من حیث سند الروایه فقد ثبت لنا عدم کفاءه رواتها الأوائل من أجل توثیقها، بالإضافه إلی کونها مرسله. وقد ناقشنا محاوله ابن حجر وغیره للدفاع عنها، کما قمنا بدراسه شخصیه مروان بن الحکم والمسور بن مخرمه وعروه بن الزبیر والزهری. والثانیه من حیث المتن والمضمون، فقد اتضح أنّها عده روایات تم سردها بسند واحد وأنّها انفردت بذکر عده أمور غریبه و مشکوک فیها لا تتوافق مع ما ثبت عن سیره النبی (ص) وشخصیته المبینه فی القرآن الکریم ولم ترد فی روایه أخرى من طریق آخر، هذا بالإضافه إلی حذف الروایه أحد أهم أحداث صلح الحدیبیه وهو بیعه الرضوان. وذلک خلال المنهجین التاریخی و الوصفی.

بر پایه آیه 18 فتح، بیعت رضوان عرصه اعلان رضایت الهی از بیعت کنندگان و نزول سکینه الهی بر آنان است. بر پایه آیه 26 توبه، غزوه حنین عرصه نزول سکینه الهی بر جنگجویان مسلمان است. در تعیین گستره مشمولان رضایت و سکینه الهی، دو دیدگاه تعمیم و تخصیص میان مفسران وجود دارد. علامه طباطبایی با استناد به روایتی از ابن عباس و برخی از قراین، به نظریه تخصیص؛ عدم شمول رضایت و نزول سکینه نسبت به همه بیعت کنندگان در بیعت رضوان و عدم نزول سکینه بر همه جنگجویان مسلمان در حنین، قائل است. نگارنده با روش تحلیلی انتقادی، ادله نظریه تفسیری ایشان را مورد تحلیل قرار داده و نظریه تعمیم و شمولیت رضایت و عمومیت نزول سکینه بر تمامی بیعت کنندگان در شجره رضوان و نیز نزول سکینه بر همه مجاهدان حنین را هماهنگ با اصول و قواعد تفسیری دانسته و نتیجه گرفته است که نه بی وفایی ها و عهدشکنی های مربوط به جریان غدیر و نظیر آن، منافاتی با رضایت و نزول سکینه در یک مقطع خاص زمانی چون بیعت رضوان دارد و نه فرار آنی و موقّتِ همراه با توبه، در جنگی مثل حنین، مانع نزول سکینه بر فراریان تائب است.

قرآن کلام و سخن بی نظیر خدا، به سبب محوریت در منظومه زندگی فرد مسلمان، همواره محل تأمل و فهم و تدبر بوده است. از زمان نزول اولین آیات، اندیشمندان اسلامی برای فهم و کاربست متن مقدس در عرصه های مختلف زندگی تلاش کرده اند. به سبب تفاوت و تعدد پیش زمینه ها، خروجی این فهم و برداشت به صورت تفسیر ذیل آیات مختلف بوده است. آیه دهم سوره فتح از جمله این موارد است که در طول تاریخ، حاملِ فهم های متعدد شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و سطح تحلیلِ محتوا به دنبال تبارشناسی تاریخی و گفتمانی آیه مذکور است و در نهایت، به ارائه دلالت آیه بدون پیش زمینه های کلامی متأثر از گفتمان های زمانه مفسران می پردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در قرن دوم، به سبب نزدیکی به قراین فهم و نبودن پیش زمینه های کلامی، مفسران در برداشت از متن دچار ابهام نشده اند. در قرن سوم، تستری با اندیشه های عرفانی دست به تأویل آیه زده است و از قرن چهارم نگاه کنایی به تعبیر «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ » شروع شده و در قرون بعدی تقویت گردیده است. دلالت آیه با محوریت سیاق و متأثر از فرهنگ وحیانی در مقوله چگونگی رابطه خداوند و پیامبر(ص) در امر هدایت ترسیم می شود و در این گفتمان، تعبیر «ید» در معنای حقیقت و دست رسول(ص) معنا شده است و مفهوم بیعت با رسول الله(ص) به منزله بیعت با خداوند و نافی برداشت های ادبی و کلامی است.