حسن کاشی

مشاغل و پایگاه های درآمدی یکی از مؤلفه های تاریخ اجتماعی است که واکاوی گونه ها ، قلمرو، خاستگاه ها و ابعاد آن می تواند گوشه هایی تازه از زندگی مردم در گذشته را بنمایاند. بی توجهی نسبی منابع متعارف تاریخی به تاریخ اجتماعی زمینه ساز اقبال به دیگر منابعی است که در تقسیم اولیه در شمار منابع تاریخی قرارنمی­گیرند. دیوان­های شعر را باید از جمله این منابع شمرد. در این دیوان ها به انبوهی از مسائل و مؤلفه های مربوط به زندگی اجتماعی اشاره شده است. استخراج و سپس گردآوری اطلاعات درباره آنها روزنه ای است به سوی فهم متن و واقعیت اجتماعی روزگاران گذشته. این مقاله با رویکردی وصفی و با استفاده از تکنیک جست وجوی نام مشاغل و پایگاه های درآمدی در پنج دیوان شعر از شاعران پارسی سرای قرن های هشتم و نهم ایران و دسته بندی آنها کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که مشاغل و پایگاه های درآمدی یادشده در این دیوان ها در بستر یک مطالعه تکمیلیِ دیگر تا چه اندازه متأثر از آموزه های دینی بوده است. این بررسی نشان می دهد که در ایران، در روزگار بین خرابی های حملة مغولان و آبادانی عصر صفویه، آموزه­های دینی در مشاغل دین آورد شامل سه دسته مشاغل مرتبط با اجرای عبادات دینی (شامل سه شغل)، مشاغل مرتبط با اجرای احکام اجتماعی دینی (شامل سه شغل) و مشاغل مرتبط با آموزش و ترویج دین (شامل چهار شغل) و مشاغل دین پرورد شامل دو دسته مشاغل مرتبط با اجرای احکام دینی و مراسم (شامل پنج شغل) و مشاغل مرتبط با ساخت و ادارة اماکن دینی (شامل سه شغل) و نیز پایگاه های درآمدی (شامل چهار شغل) نقش داشته است.

شاعران ایرانی از آغاز پیدایش زبان فارسی، کم و بیش به قرآن کریم و احادیث توجّه داشته اند. این توجّه در سده های هفتم و هشتم با گسترش معارف اسلامی و اندیشه های عارفانه به اوج خود می رسد. مولانا حسن کاشی، شاعر پارسی گوی شیعی سده ی 7 - 8 ه . ق به اقتضای تربیت خانوادگی، علاقه ی شخصی، ذهنیّت مذهبی و سنّت انعکاس معارف اسلامی در شعر پارسی با این منابع معرفتی آشنایی عمیق داشته و در اشعار خود به ویژه در قصاید به مناسبت های مختلف از آن ها بهره گرفته است. موضوع پژوهش حاضر بررسی تأثیر قرآن و حدیث در شعر اوست و پس از اشاره ای به احوال شاعر، به شیوه های مختلف استفاده ی وی از قرآن و حدیث از جمله تلمیح، تصویر، اقتباس، ترجمه، تأویل و تفسیر و حلّ پرداخته شده است. هم چنین ترکیباتی که شاعر در به کارگیری آن ها وامدار قرآن و حدیث است، بررسی شده؛ در نهایت اهداف شاعر از کاربرد قرآن و حدیث از جمله استشهاد و استناد، تشبیه و تمثیل، تعلیل و توجیه، برهان و استدلال، تبرّک و تیمّن، توصیف و بررسی گردیده است. این پژوهش بیانگر تأثیرپذیری گسترده ی شاعر از قرآن کریم و به میزان کمتر از احادیث است. شیوه ی غالب اثرپذیری او تصویری و بیشتر با هدف توصیف به ویژه توصیف و منقبت حضرت علی (ع) است.

کمال الدین علی محتشم کاشانی که به چکامه معروف عاشورایی خود شهره است، در فن شاعری و ترکیب بند جاودانش محصول زمینه هایی از آثار سرایندگان نسل های پیش از خود است. در این جست وجو به بازخوانی اجمالی سه مورد که دارای ظرفیت زمینه سازی کسب دانش شعر و مرثیه از سوی این شاعر آیینی است، پرداخته می شود که عبارت اند از: مولانا حسن کاشی، عارف و شاعر سده های هفتم و هشتم هجری؛ نورالدین حمزه بن علی معروف به آذری اسفراینی، صوفی شیعی کمترشناخته شده سده های هشتم و نهم هجری؛ محمد بن علی بن سلیمان راوندی، نویسنده سنی مذهب، مورخ و شاعر سده ششم هجری. در پایان جست وجو بدین نتیجه نزدیک شده ایم که گرچه بهره جویی محتشم از سروده های حسن کاشی و آذری اسفراینی ناموجه نمی نماید، احتمال تأثیرپذیری شاعر کاشانی از ترکیب بند راوندی،در مرثیه سید فخرالدین علاءالدوله عربشاه را در کنار دو مورد دیگر نمی توان از نظر دور انگاشت؛ بلکه به ملاحظه قدمت بیشتر، شاید دارای توجیه روشن تری هم باشد.