منبت

در صنایع دستی، نقوش همواره جایگاه خاصی داشته اند؛ از آثار منقوش بر سفالینه های تمدن های کهن گرفته تا دست ساخته های امروزین. در این میان، مطالعه تطبیقی نقوش منبرها و روابط بین آنها، علاوه بر شناسایی ارزش این آثار، زمینه ساز پژوهش های دیگر نیز خواهد بود. این پژوهش بر آن است تا چگونگی و میزان ارتباط بین طرح ها و نقوش منبر مسجد جامع نایین و منبر مسجد جامع سوریان را که در قرن هشتم هجری ساخته شده تبیین نماید. این پژوهش با روش توصیفی تطبیقی تدوین شده و داده ها را با مطالعات کتابخانه ای و میدانی گردآوری نموده است. یافته های تحقیق نشان می دهد ساختار کلی طراحی و کتیبه دو منبر از الگویی واحد پیروی می کنند و از نظر طرح و نقش اسلیمی، ختایی و هندسی دارای یک قالب مشترک هستند اما به لحاظ ظرافت طراحی، همسان نیستند که، تفاوت های موجود را باید در شیوه و سبک هنرمندان دانست.

این مقاله با مطالعه منبت در دوران اسلامی بهلحاظ ویژگیهای فنی و هنری آغاز میشود و در قالب شیوه های منبتکاری در پنج گروه تخت، محدب، مقعر، شبکه و حجم ادامه مییابد. این تقسیمبندی در تطبیق این هنر با فلزکاری، نگارگری و گچبری صورت گرفته است. هنر منبت در دوران معاصر از فنون و نقوش متنوعی بهره گرفته و پیشینه فرهنگی، هنری و اقلیمی در این مناطق بارز و آشکار است. در اصفهان نقش بومی و هویت ملی شامل طرحهای صفوی و قاجاری و نیز بهتَبَع توریستیبودن آن، تأثیر جهانگردان درطول زمان انکارناپذیر است. در جوار آن، عناصر ریزنقش گلپایگان با استفاده از عناصر محلی، نقوش ساده و گیاهان استیلیزهشده بر زمینه بافتدار و گلها با طراحی قاجاری و ابزاری ساده منبت شدهاند. تأثیر اقلیم سنندج با جنگلهای گردو و گلابی با کندهکاری درشتتر و انتخابی عالی با نگرشی ذوقی و هنری از نقوشی که ساخته و پرداخته طبیعت است، دیده میشود. تنوع هنر منبت ایرانی در کندهکاری نرم، روان و ملیح آباده با گل سرخ، گل نرگس و برگ بید که از نقوش اصلی این خطه است، با شیوه نیش همآوا شده است. عناصر بومی و نمادهای فرهنگی شیراز عموماً با طراحیهای هنرمندان شیرازی همچون لطفعلی صورتگر نمایان است، ضمن اینکه از تأثیرگذاری شهر آباده در اینخصوص نمیتوان صرفنظر کرد. استفاده از ابزار و نقشهای متنوع با نوع شیوه منبتکاری هماهنگ شده و توانسته است گویای هنری سنتی در این مراکز باشد. در این مناطق نقوش، شیوه های بهکار گرفته شده، ابزار، مصالح رایج و نوآوریها دستهبندی شده و مورد بحث قرار گرفته است که عناصر مورد مطالعه در جداول جداگانه مقایسه میشود. با توجه به تکمتغیربودن تحقیق، سؤالات اصلی پیرامون سبکهای مختلف منبتکاری، هماهنگی فرم و تکنیک و همچنین اصالت طرحهای هر منطقه است. روش کلی تحقیق توصیفی و تحلیلی- تطبیقی است. از نظر کاربرد، بنیادی و بهلحاظ رویکرد کیفی است. شیوه جمعآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانهای و بهخصوص پژوهشهای میدانی شامل مصاحبه، پرسشنامه و تهیه عکس توسط نگارندگان بوده است. میدان تحقیق کارگاه های دارای تجربه و مهارت مناسب و کافی در شهرهای اصفهان و شیراز و تمامی کارگاه های فعال در شهرهای آباده، گلپایگان و سنندج است.

چوب، ماده خامی مناسب برای بروز ذوق، استعداد، هنر و خلاقیت صنعتگران و هنرمندان در دوران مختلف بوده است. هنرمندان ایرانی در دوران اسلامی هم چون دیگر صنایع، در زمینه هنرهای مرتبط با چوب نظیر: خراطی، منبت، گره چینی و خاتم سازی، نفیس ترین آثار را خلق کرده اند. طی دوران اسلامی در ساخت عناصر معماری بناهای مذهبی مانند در، محجر و منبر از چوب آثار نفیسی ساخته شده که بررسی آن ها ازنظر سیر تکامل و تحول صنایع وابسته به چوب به عنوان بقایای مادی فرهنگی دوران اسلامی و همچنین واکاوی مضامین نقوش و کتیبه های مذهبی آن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده که با توجه به اهمیت موضوع تاکنون مطالعات چندانی در این راستا صورت نگرفته است. طی بررسی باستان شناسی که در سال 1394 ه .ش. به منظور شناسایی آثار تاریخی فرهنگی شهرستان بوانات صورت گرفت، آثار چوبی متعددی شناسایی و مورد بازدید قرار گرفت که پژوهش پیشِ رو در راستای معرفی و تحلیل یافته های موجود است. در این راستا، پرسش های پژوهش عبارتنداز: از دوران اسلامی بوانات چه آثار چوبی به جای مانده و عناصر تزئینی و مضامین کتیبه های آن ها چیست؟ از مسجد جامع بوانات و امامزاده حمزه بزم دست ساخته های چوبی مختلفی شامل: در، پنجره، منبر و محجر چوبی باقی مانده که ظرافت و تبحر در ساخت آن ها چشمگیر است. از آنجا که دو بنای موردبررسی به عنوان مسجد و امامزاده دارای کاربری مذهبی بوده، عموم کتیبه ها نیز شامل: آیات قرآن، شهادتین، شهادت ثلاثه، صلوات و نام امامان بود که نشان از تأثیر مذهب تشیع بر صنعت و هنر این دوره است. از آنجا که تنها در بناهای مسجد و امامزاده آثار به خوبی حفظ شده اند، می توان نقش و اهمیت مذهب و قداست را در حفظ آثار فرهنگی و تاریخی بازجست. هم چنین ظروف چوبی که پیش تر از غار کان گوهر به دست آمده بود نیز مورد تاریخ گذاری قرار گرفت که درنهایت آثار چوبی بوانات با توجه به کتیبه های موجود در بناها به قرن هشتم هجری قمری، و دوره صفویه تاریخ گذاری شدند.