مخزن الانشا

ترسل و نامه نگاری از مقوله های مهم و مورد توجه تیموریان بوده است. به خصوص کتاب مخزن الانشا واعظ کاشفی سبزواری که از حمایت امیر علی شیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان نیز برخوردار بوده در شمار مهم ترین کتاب های ترسل است که با تجزیه ارکان نامه های خطابی به دوازده رکن و نامه های جوابی به هفت رکن و آوردن مثال های متعدد در جداول منظم، ساختاری فرهنگ گونه پیدا کرده است. دیگر کتاب مهم ترسل در دوره تیموریان فراید غیاثی از یوسف اهل است که مشتمل بر بیش از 650 نامه از سلاطین و وزرا و نیز سایر طبقات و شخصیت هاست و در ده باب تألیف شده است. در این مقاله ارکان نامه ها در مخزن الانشا را با نامه های موجود در فراید غیاثی تطبیق داده و به میزان حضور آن ها در نامه های فراید غیاثی پرداخته ایم. همچنین با تعیین انواع مخاطب در این دو اثر، شباهت های موجود در نحوه کاربرد عبارات و جملات را نشان داده ایم و در نتیجه با توجه به مخزن الانشا و تطبیق ارکان نامه نگاری آن با فراید غیاثی و همسانی انواع مخاطب در این دو اثر توانسته ایم ساختار نامه های قرن 9 هجری و دوره های نزدیک به آن را نشان دهیم و مشخص کنیم که با این ساختار می توان ارکان نامه های ناقص بازمانده از این دوره ها را بازیابی کرد.

اخوانیه و اخوانیه سرایی یکی از گونه های دیرپای ادبیات فارسی و جزو زیرشاخه های ادب غنایی است که نویسندگان از سده هایِِِِ نخستین ادب فارسی، بدان توجه داشته اند. درونمایه اخوانیه ها بسیار گسترده است؛ امّا بیشتر حول محورهایِِِ ستایش از دوستان اهل فضل و ادب، احوالپرسی های دوستانه، شکوه و گلایه های خصوصی، شکایت از روزگار و اهل روزگار، طنز وطیب ... می چرخد. پژوهشگران و محققان ادب فارسی اعتنای چندانی به این خرده ژانر ادبی نداشته اند و تحقیقات بسیار کمی در این زمینه به سامان رسانده اند در این پژوهش، ضمن بررسی اجمالی تاریخچه اخوانیه، نمونه های آن را در نسخه خطی مخزن الانشاء اثرعلی اکبرخوانساری و به خط محمدرضا بن محمدرحیم کلهر، بررسی و گونه های مختلف آن دسته بندی و برخی شگردهای بلاغی آن نشان داده شده است. استنتاج این پژوهش نشان می دهد گسترش ابزارهای گوناگون ارتباطی در گذر روزگار، از رونق اخوانیه سرایی کم نکرده است و با وجود دگرگونی های بسیاری که ساخت و درونمایه نامه ها و رقعه های دوستانه در سده حاضر به خود دیده است هنوز به سنت اخوانیه سرایی توجه می شود. از منظرادبی، برآیند پژوهش نشان می دهد که نویسنده این کتاب و مشخصا در نامه های اخوانی توجه خاصی به جناسها خصوصا جناس های اشتقاق که در سجع سازی اهمیت دارند و جناس نقطه بسامد زیادی است. توجه به عناصر طبیعت، واج آرایی و تکرار از دیگر شگردهای تأثیر گذار متن است. همچنین اطناب های ممل و استعمال افعال بیشتر به سبک خراسانی، از ویژگی های سبکی و زبانی این اخوانیه است.