دوازده امام

شواهد النبوة عبدالرحمن جامی (د. 898 ق) از جمله کتاب های نگارش یافته توسط یکی از دانشمندان اهل سنت است که با ذوقی صوفیانه نگاشته شده است. جامی در این کتاب به زندگانی پیامبر (ص)، دوازده امام (ع) و اصحاب، با رویکرد دلائل نگارانه پرداخته و در باره امامان (ع)، همان گزارش هایی را ارائه کرده که بی کم و کاست در منابع شیعی یافت می شود. رویکرد این کتاب تقریبی است و به گستردگی به نقل معجزات، کرامات و خوارق عادات ائمه پرداخته است. روند یاد کردن از مناقب ائمه که از قرن چهارم در کتاب های نخستین صوفیان، آغاز شده بود، در قرن نهم با تدوین کتاب هایی همچون شواهدالنبوة کامل گشت، به گونه ای که یکسانی و مشابهت اطلاعات در زمینه زندگانی ائمه در دو گروه منابع شیعی و سنی مشاهده می شود. این مقاله با بررسی بخش زندگانی و کرامات دوازده امام (ع) در شواهدالنبوة و مقایسه آن با مطالب مندرج در کشف الغمة علی بن عیسی اربلی (د. 692)، دانشمند شیعی قرن هفتم، در صدد نشان دادن، همخوانی و یکسانی منابع اهل سنت و شیعیان در خصوص گزارش زندگانی ائمه برآمده است.

ابن صبّاغ مالکی (784-855ه .ق)، از جمله ی نویسندگان سنّی سده ی نهم هجری قمری است که کتابی در زمینه ی زندگانی دوازده امام (ع)، با عنوان الفُصول المُهمَّه فی معرفة الائمه نوشته است. وی در تدوین این کتاب به طور گسترده از نوشته ی دانشمند شیعی سده ی هفتم هجری قمری، علی بن عیسی اربلی (م. 692 ه .ق) با عنوان، کشف الغُمَّه فی معرفة الائمه استفاده برده، اما در سراسر متن نوشته ی خودهیچ یادی از او نکرده است. دو احتمال در باره ی مقصود وی از به کارگیری این شیوه محتمل است: 1. پیش گیری از متهم شدن به تشیّع و از استناد افتادن کتاب، و یا حفظ اصالت کتاب، 2. متهم نشدن به رونویسی از کتابی دیگر. در این مقاله ضمن بررسی مآخذ مستقیم و غیر مستقیم مورد استفاده ی ابن صبّاغ، روشن خواهد شد که وی در استفاده از منابع شیعی پرهیزی نداشته و از این گونه منابع در کتاب خود بارها یاد کرده است؛ بنابر این، کتمان وی در یاد کردن از منبع اصلی خویش، به منظور القای اصالت نوشته ی خود به خواننده بوده است.

حدیث جابر، حدیث مشهوری در منابع شیعه است. راوی حدیث- امام باقر (ع) - از جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که جابر لوحی را در دست حضرت زهرا (س) دیده است. این لوح هدیه ای از جانب خداوند به پیامبر (ص) معرفی شده که نام پیامبر (ص)، علی و یازده امام دیگر در آن آمده است. حدیث منسوب به جابر، متن واحد ندارد بلکه شامل چهار متن مختلف و سندهای متعدد است که همگون نیستند. در نوشتار حاضر، راویان، متن و محتوای یکی از این چند روایت بررسی و تحلیل شده و با توجه به ایرادات و تناقضات متعدد، چنین نتیجه گرفته شده است که حدیث منسوب به جابر چندان قابل اتکا و استناد نیست. این حدیث علاوه بر ایرادات حدیث شناختی، زبان شناختی و رجال شناسی با واقعیت های تاریخی نیز سازگار نیست. ولی آن چه این خلأ را جبران می کند، حدیثی با املای رسول خدا (ص) و دست خط علی (ع) است که دوازده امام (ع)را معرفی می کند. این حدیث به صورت سِرّ امامت تنها در اختیار امامان (ع) قرار داشته است و تنها در مواقعی نادر، امام بعدی به برخی از یاران خاص معرفی شده است.

اثنی عشریه، از بزرگترین فرقه های امامیه بشمار می آید و از زمان رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم به شیعه معروف بوده اند. اهمیت این فرقه توجه اتان کلبرگ مستشرق شیعه شناس را به خود جلب و او این فرقه را محور مطالعاتی خود قرار داده است. کلبرگ در مقاله نخستین کاربردهای اصطلاح اثنی عشریه، با استناد به کتاب الشجره ابوتمام، فرقه اثنی عشریه را با فرقه حربیه یکی دانسته است. حربیه پیروان عبدالله بن حرب کندی بودند که عبدالله را به عنوان امام بعد از ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، می دانستند. یاران او بعد از مدتی به کذب ادعای امامت او پی بردند و از او روی گردان شدند. در مقاله حاضر، نخست فرقه اثنی عشریه را در منابع شیعه و اهل سنت معرفی کرده، سپس با بیان گزارشی از این دو فرقه در کتب ملل و نحلی که قبل از کتاب الشجره ابوتمام، تألیف شده اند، عدم صحت ادعای اتان کلبرگ در یکسان انگاری دو فرقه حربیه و اثنی عشریه، روشن می گردد.

کتاب «الغیبه نعمانی» از نگاشته های اختصاصی پیرامون آموزه مهدویت است. یکی از بخش های پراهمیت این کتاب، باب چهارم آن با نام «باب ما روی فی أن الأئمه اثنا عشر إماما و أنهم من الله و باختیاره » است. اهمیت این باب در گردآوری نصوصی است که نام امامان معصوم% در آن ها وارد شده است. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی- توصیفی در پی آن است که با گونه شناسی و بررسی روایات این باب، میزان اعتبار و دلالت آن ها را واکاوی کند. یافته های این نگاشته بر آن است که نسبت به افراد مختلف در جامعه مخاطبان، نصوص از درجه دلالت متفاوتی برخوردار بوده است. برخی بر کلیت عدد دوازده گانه و شماری نیز بر نام بردن تک تک آن بزرگواران، رهنمون بوده است. بنابراین نگاه جامع به همه آن روایت ها پاسخ گوی شناسایی امامان خواهد بود.

کتاب سلیم بن قیس هلالی از قدیمیترین کتب برجا مانده از صدر اسلام است. این کتاب عمدتاً به بیان حوادث پس از رحلت رسول خدا؟ص؟ و ظلمهای وارده بر خاندان رسالت پرداخته است. علیرغم اهمیت مسئله مهدویت و نیز گزارشات ضدّ و نقیضی که در این کتاب در رابطه با این موضوع وجود دارد، اما این مسئله از جمله مواردی است که تاکنون مورد توجه پژوهشگران نبوده است. مصداقیابی «مهدی موعود4» در کتاب سلیم با چالشی جدّی مواجه است، زیرا تناقضات چندی در روایات مهدوی کتاب سلیم وجود دارد. در این نوشتار نشان داده شد که در کتاب سلیم، تنها بنیامیه چهرهای منفی دارند و هیچیک از امامان ضلالتی که در این کتاب معرفی شدهاند، از بنیالعباس نیستند! بنابر روایات این کتاب، مهدی موعود4 حکومت را از بنیامیه خواهد گرفت و آنرا به صاحبان اصلیش بازخواهد گرداند. در مجموع به نظر میرسد نویسنده این کتاب _ یا بخشهایی از آن_ به احتمال زیاد، در دوره پایانی حکومت بنیامیه زندگی میکرده و در نتیجه امامان جور را فقط در میان آنان _ و سه خلیفه نخستین_ جستجو نموده و انتظار برچیده شدن این حکومت توسط امام زمان؟عج؟ را داشته است. اشکالات متعددی بر کتاب سلیم وارد است که مانع از قبول همه مطالب کتاب بهطور مطلق است و حتی انتساب همه گزارشات موجود در کتاب به سلیم بن قیس و یا ابان بن ابی عیاش با اشکال مواجه خواهد بود.

اعتقاد به منجی موعود از نسل پیامبر خاتم(ص) و همنام با آن حضرت، باور مشترک میان همه فرق اسلامی است که البته در جزئیات این موضوع اختلافاتی وجود دارد، از جمله مسائل اختلافی مسأله ولادت امام زمان است، یکی از دلایل شیعه بر اثبات ولادت امام زمان احادیث «دوازده خلیفه» می باشد. این احادیث در منابع کهن و معتبر شیعی به گونه های مختلفی گزارش شده است، در منابع کهن و معتبر اهل سنت نیز تعبیر «اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَهً» گزارش شده است. همه این گزارش ها حاکی از آن است که پیامبر اکرم(ص) در پی معرفی دوازده نفر یکی پس از دیگری به عنوان جانشینان خود و رهبران آینده جهان اسلام بوده که راویان حدیث، سخن حضرت را نقل معنا نموده است. در واقع، پیام اصلی روایات دوازده خلیفه، استمرار امامت دوازده جانشین پیامبر اکرم(ص) تا قیامت است و دلالت این احادیث بر ولادت امام مهدی به دو صورت قابل توجیه و اثبات است که در مقاله به آن پرداخته شده است.

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل میزان توجّه به مفاهیم مرتبط با امامت در کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا و رویکرد پژوهش، کاربردی است. جامعه و نمونه آماری پژوهش، کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی را در برمی گیرد که در سال 1400 چاپ شده اند. نتایج پژوهش با استفاده از شاخص های آمار توصیفی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. عمده ترین نتایج پژوهش بیانگر آن است که کتاب هدیه های آسمان پایه پنجم بیش ترین موفقیت و کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم کمترین موفقیت را در آشنا کردن دانش آموزان با ائمه اطهار داشته اند. از میان مؤلفه های تحلیل شده، مؤلفه «نام، کنیه یا لقب» از بیش ترین توجّه و مؤلفه «تاریخ ولادت» از کمترین توجّه برخوردار بوده است. بیش ترین توجّه در این کتاب ها مربوط به امام حسین (ع) و کمترین توجّه مربوط به امام باقر (ع) می باشد. از آن جایی که در این کتاب ها به برخی از ائمه (ع) به مقدار کافی پرداخته نشده است، می طلبد که مؤلفان سعی کنند تا در چاپ های بعدی، این اِشکال را تصحیح کنند.

احادیث بسیاری در منابع حدیثی شیعه امامیه وجود دارد که در آنها نام کامل امامان از زبان پیامبر6 معرفی شده است. این اخبار از قول صحابه و تابعان و خود امامان دوازده گانه به طور مستقیم یا از قول رسول خدا6 نقل شده است. از سوی دیگر گزارش های تاریخی بسیاری وجود دارد که نشان می دهد نه تنها مسلمانان بلکه اغلب شیعیان از نام و نسب امامان خود آگاهی نداشته اند. این ناآگاهی در انشعاب فرق شیعی و ایجاد فرقه های منتسب به ائمه یا فرزندان ایشان بروز کرده و چنین القا می کند که اگر شیعیان از آن اخبار دوازده امام و نام و نسب کامل ایشان خبر داشتند، این رویدادها و انشعاب ها رخ نمی داد. پرسش اصلی این مقاله آن است که بی اطلاعی یا کم اطلاعی شیعیان از نام و نسب امامان خود به رغم وجود آن اخبار در منابع حدیثی مشهور امامیه، چگونه توجیه خواهد شد؟ مقاله پیش رو درصدد بررسی و حل این تعارض است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اولا تعداد روایات مشتمل بر نام کامل ائمه به اندازه ای نیست که در برخی کتاب ها شهرت یافته است و ثانیاً به نظر می رسد پس از دوره غیبت کبری که تعداد امامان برای شیعه روشن و قطعی شده، نقل های بعدی نیز به تناسب آن تکمیل شده است.