ت‍ج‍وی‍د

آواشناسان مسلمان و دانشمندان فن تجوید، هستی یک حرف را بر دو پایه گذاشته اند: مخرج و صفات. بر همین مبنا، حروف عربی را دسته بندی کرده و سعی کرده اند فرایندهای آوایی موجود در علم تجوید را تبیین علمی کنند؛ اما در بسیاری از موارد موفق نبوده و اختلاف نظرهای زیادی با هم داشته اند. این اختلاف نظرها اختلاف قرائات در قرآن کریم را سبب شده است. این نوشته، آنچه را که پیشینیان ما درباره تجوید گفته اند از پنجره آواشناسی و واج شناسی امروز نگریسته و توصیفی علمی و امروزی از تجوید فرا پیش نهاده است. بر این اساس، به دسته بندی جدیدی از حروف عربی و به تعریف جدیدی از اصطلاحاتی چون حروف متقارب، حروف متجانس و حروف متباعد و به تبیین جدیدی از فرایندهای تجویدی چون ادغام رسیده است.

درباره لزوم یا عدم لزوم رعایت قواعد تجویدی، نظریات متفاوت و گاه متضادی وجود دارد. از سویی برخی دانشوران، رعایت قواعد تجوید را حرام می دانند. از دیگر سو، عده ای آن را همانند نماز، واجب عینی می دانند. برخی از دانشوران نیز بین یادگیری قواعد تجوید و عمل به آن تفکیک قائل شده اند. چنان که در این بین، تفصیل های دیگری نیز به چشم می خورد. در این مقاله ضمن یادآوری مهم ترین نظریات در این باره، از حدود و معیار وجوب مباحث تجوید سخن گفته شده است. نگارنده معتقد است تنها رعایت قواعدی از مباحث تجویدی واجب است که عمل نکردن به آن، مخل صحت قرائت باشد و برخلاف نظریه مشهور، تشخیص صحت و فساد باید به کارشناسان واگذارشود، نه عرف مردم.

امروزه یکی از ارکان اصلی تغنّی و زیباخوانی قرآن که مورد توجه جدی قاریان و مخاطبان ایشان است، به کارگیری قوانین تجویدی در کنار دیگر مؤلفه های مؤثر مانند «صوت و لحن» و رعایت «وقف و وصل» در تلاوت قرآن است. قرائنی تاریخی روایی، کاربرد هنرهای صوتی را در قرائت قرآن مورد تایید قرار داد ه اند اما در رابطه با جایگاه احکام تجویدی در خوشخوانی قرآن، اختلاف نظر است. عده ای، به ویژه اهل سنت، با تکیه بر حدیث «سبعه احرف»، با قداست بخشی به قرائت های گوناگون، چه اختلاف الفاظ (فرش الحروف) و چه اصول قرائت ( احکام تجویدی) که در دوره های گوناگون بر زبان قاریان مشهور جاری بوده است آن ها را برگرفته از تعالیم پیامبر(ص) دانسته اند. این پژوهش با بررسی های تاریخی و مصداقی نشان می دهد که عمده قواعد تجویدی، زائیده عواملی همچون لهجه های عربی بوده و به تدریج قداست یافته است و نمی توان برای اغلب قوانین آن همچون ادغام، فتح، اماله و مد جایگاه شرعی قائل شد.  

مقالة حاضر به بررسی تاریخ و علل پیدایش تجوید می پردازد. سؤال اصلی این پژوهش آن است که «دانش تجوید از چه زمانی و به چه دلیلی به وجود آمد؟ مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی، پس از تعریف «تجوید»، به بررسی هفت نظریه دربارة تاریخ پیدایش این دانش پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که هرچند قواعد اولیه ای برای تلفظ صحیح واژگان عربی، که بعدها نام «تجوید» به خود گرفت، در میان عرب ها قبل از اسلام وجود داشت، اما تدوین قواعد تجوید و صحیح خوانی و علوم ادبی دیگر پس از ظهور اسلام، با راهنمایی حضرت علی(ع) انجام شد. در اواسط قرن سوم، پس از رشد علوم یادشده، اصطلاح تجوید برای دانشِ «ادای حروف از مخرج و اعطای حق و مستحق آنها» انتخاب شده و به مثابة دانشی مستقل در کنار سایر علوم قرار گرفت. این مقاله در پی آن است که ثابت کند دانش تجوید و به تعبیر دقیق تر، «فن تجوید» از علوم تأسیسی اسلام نیست و اختصاصی به قرآن و حتی روایات نیز ندارد. تجوید روش درست سخن گفتن به زبان عربی را به ما می آموزد و علت پیدایش آن نیز نیاز عرب ها به تکلم صحیح بوده است. ازاین رو، نظریاتی که تجوید را فراروی تدبر قرار می دهد و نظریاتی که برای پیدایشِ اصل تجوید، زمان خاصی را مشخص می کند، هیچ یک قرین صحت نیست.

در این مقاله به شیوه آزمایشگاهی به بررسی ویژگی های واج شناختی فرایندهای اظهار، ادغام، اقلاب و اخفا مطابق با تعاریف مطرح در علم تجوید پرداختیم. پس، پیکره صوتی قرائت های 12 قاری (3 عرب و 9 ایرانی) که آیه های هدف پژوهش را به دو سبک تحقیق (سرعت آهسته) و ترتیل (سرعت متوسط) تلاوت کرده بودند، جمع آوری شد. کلمات هدف در هر آیه کلماتی بودند که در آنها همخوان خیشومی لثوی /n/ (نون ساکن) در جایگاه پایانی کلمه و در مرز بین دو کلمه در مجاورت آواهای حلقی (اظهار)، آواهای یرملون (ادغام)، انفجاری لبی (اقلاب) و همچنین آواهایی غیر از این سه دسته (اخفا) قرار داشت. نتایج حاصل از تحلیل آوایی داده ها در دو بُعد فرکانس و زمان موج صوتی نشان داد که در دو فرایند ادغام و اقلاب یک اتفاق واجی روی می دهد. به این صورت که /n/ با محل تولید و نحوه تولید بافت همخوانی مجاور همگون می شود درحالی که مشخصه ]+خیشومی[ خود را همچنان حفظ می کند. /n/ در اظهار، در مجاورت آواهای حلقی و چاکنایی، تولیدی به صورت گونه اصلی خود یعنی خیشومی لثوی دارد و در اخفا تظاهر آوایی ندارد و فقط از طریق خیشومی شدگی واکه پیش از آن قابل تشخیص است. یافته های واج شناختی این پژوهش به طور کلی نشان می دهد که در طبقه بندی ارائه شده از فرایندهای واجی در علم تجوید باید تجدید نظر صورت گیرد.