ابوحامد محمد غزالی

کیمیای سعادت مهمترین اثر فارسی ابوحامد محمّد غزالی است که در ایران دو بار تصحیح و منتشر شده است: بار نخست در سال 1319 به اهتمام احمد آرام و بار دوم در سال 1361 به کوشش حسین خدیوجم که پیشتر هم در سال 1354 نیمة نخست کتاب را به چاپ رسانده بود. این مقاله بر آن است تا با بررسی این دو چاپ، بویژه تصحیح خدیوجم و مقایسة آنها با نسخ کهن کتاب، کاستیها و اشکالات این دو تصحیح را نشان دهد و ضرورت تصحیح دوبارة کیمیا را گوشزد نماید. در این راستا افزون بر نسخ اصلی مورد استفادة خدیوجم، از نسخة موزة ملک (مورّخ 605 ق.)، دو دستنویس موزة بریتانیا (مورّخ 644 ق. و 672 ق.) و نسخة نویافتة اوپسالا (مورّخ 614 ق.) بهره برده و نشان داده ایم که معرفی نکردن کامل نسخه ها، انتخاب نابجای نسخه / نسخ اساس، نامعلوم بودن شیوة تصحیح و انتقادی نبودن آن، افتادگیها، افزوده های بی پشتوانه و برخی اشتباهات فاحش در تصحیح واژه های غریب و نادر، مهمترین اشکالات این دو چاپ – بویژه چاپ خدیوجم – بوده است. این اشکالات به حدی است که گاه معنی و مفهوم عبارات دگرگون شده و به کلی با آنچه مؤلف در صدد بیان آن بوده، اختلاف پیدا کرده است.

غزالی از جمله اندیشمندانی است که به مساله ی توجیه باور به وجود خدا پرداخته است .وی برای خداباوری چهار الگوی مختلف مطرح می کند که عبارتند از؛ الگوی خداباوری پیامبران، الگوی خدا باوری اولیاء، الگوی خداباوری متکلمان و الگوی خداباوری عوام. او هر یک از این الگوها را مناسب برای گروهی خاص از مردم می داند. غزالی معتقد است در میان چهار الگوی ذکر شده بالاترین درجه ی باور به خدا در الگوی خداباوری پیامبران و اولیاء حاصل می شود است که مبتنی بر شهود عرفانی هستند. این همان چیزی است که ما امروزه آن را تجربه ی دینی می نامیم. لذا می توان نظریه ی او را نوعی قرینه گرایی مبتنی بر تجربه دینی تلقی کرد. لازم به ذکر است که می توان الگوهای چهارگانه ی غزالی را در قالب یک الگوی طولی و تشکیکی بازسازی کرد که در این قالب الگوی خداباوری انبیاء و اولیاء در بالاترین مرتبه و سایر الگوهای خداباوری در درجات دیگر قرار می گیرد.

زاد آخرت یکی از آثار فارسی ابوحامد محمّد غزالی (م: 505 ق.) و ترجمه کتاب دیگری از او به نام بدایه الهدایه است که فصولی درباره برخی از مباحث کلامی بدان افزوده شده است. این کتاب که گزیده ای از قسمت های مختلف کیمیای سعادت است، در سال های 1268ق. و 1276ق. در هند به شیوه چاپ سنگی به طبع رسیده است. در سال 1352ش. مراد اورنگ زاد آخرت را از روی نسخه ای بی تاریخ به شماره 5552 متعلق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی به چاپ رساند. این چاپ به دو دلیل عمده «علمی و یکسان نبودن شیوه تصحیح» و «معتبر نبودن نسخه مورد استفاده» با کاستی های فراوان همراه است و تصحیحی علمی و انتقادی به شمار نمی رود. این جستار به معرفی کامل اثر، چاپ اورنگ و اشکالات و نواقص آن پرداخته است تا خوانندگان و پژوهشگران به روشنی دریابند که با وجود اشکالات و ابهامات فراوان در چاپ اورنگ و نیز با توجه به اهمیت اثر و نویسنده آن و دستیابی به نسخ دیگری از زاد آخرت، تصحیح دوباره این اثر ضروری و اجتناب ناپذیر است.

ابوحامد محمد غزالی یکی از چهره های تأثیرگذار در فرهنگ اسلامی است. او در یکی از مسائل عمده عرصه جامعه شناسی دینی، یعنی تیپ شناسی دینی، مسئله مهمی را مطرح کرده است. نویسنده در نوشتار حاضر سعی دارد انواع دینداری و تیپ شناسی معرفتی غزالی را به بحث بگذارد و با واکاوی آنها به داوری نشیند. وی قبل از پرداختن به این مسئله، مطالب مختصری درباره زندگی و تحصیل غزالی بیان می دارد. در ادامه به اختصار، تمایز غزالی و دکارت را در فلسفه و عقاید مربوط به دستیابی به حقیقت مطرح ساخته و انواع دینداری از نظر غزالی را واکاوی و در بوته نقد و بررسی قرار می دهد. در انتها با بیان نقد غزالی از فقهای زمان خود نوشتار را به پایان می رساند.

مکتوبات ابوحامد غزالی بر تحولات دینی عصرِ گورکانیان تأثیر چشم گیری داشت. اکبرشاه، با تأسیس دینی التقاطی، موسوم به «دین الهی»، و اتخاذ سیاست های مبتنی بر تسامح با پیروان دیگر ادیان، می کوشید منازعات میان آنان را مرتفع سازد. این امر واکنش هایی را در میان برخی از صوفی عالمان آن عصر برانگیخت و ضرورت «احیاء» دین، توجه آنها را به آثار غزالی معطوف کرد. از جمله می توان از احمد سرهندی، عبدالحق دهلوی و شاه ولی الله دهلوی یاد کرد که به کرات به کتب غزالی استناد کرده اند و دو تن از آنها، احمد و ولی الله، خود را همچون غزالی «مجدد» می خواندند. تأثیر غزالی بر آنها در این حوزه ها مشهود است: کوشش برای تدوین اصول شریعت و تشریح باطن احکام؛ مقابله با بدعت ها و احیای سنت سلف؛ برقراری مقارنه میان شریعت و طریقت و نقد صوفیان شریعت گریز؛ مخالفت با فلسفه؛ تألیف آثاری متأثر از کتب غزالی.

مقاله حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که اندیشه کلامی، عرفانی و اخلاقی امام محمد غزالی بر چه پایه و اساسی می باشد. هدف آنچه غزالی به نام اخلاق تعلیم می دهد تربیت صوفیانه است؛ اخلاق عرفانی غزالی در قالب شیوه تهذیب نفس در کتاب احیاء علوم الدین منعکس شده است. این کتاب از مهم ترین آثار کلامی، عرفانی و اخلاقی است که همواره توجه علمای جهان اسلام و فراتر از آن را به خود جلب کرده است. او در حوزه های معرفت یا شناخت شناسی، هستی شناسی، روش شناسی، انسان شناختی و جامعه شناختی با اتکاء بر بازخوانی اخلاقی و عرفانی منابع و نصوص دینی موجب تغییرات و بازاندیشی های فراوانی شد. طریق عرفانی و سلوک غزالی ده مرحله یا مقامات اصلی دارد که هریک از این مقامات مخصوص کسب یکی از صفات رستگاری یا منجیات است. اندیشه عرفانی و اخلاقی غزالی نشأت گرفته از نگاه کلامِ اسلامی وی است. غزالی در کتب مختلف خود مثل الجام العوام عن العلم الکلام ، تهافت الفلاسفه و احیاء علوم الدین به رد فلسفه و کلام پرداخته؛ اما در جاهایی هم خودش به این دو علم پرداخته است. غزالی بیشتر به عوام الناس توصیه می کند تا به کلام و فلسفه نزدیک نشوند. وی به عرفان، اخلاق و سیاست در الملک و الدین توأمان و هم زمان با هم، توجه کرده است. غزالی در فقه، شریعت، کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق و سایر علوم مرتبط، در زمره نامداران جهان اسلام به شمار می آید.