اندیشة سیاسی اسلام

کلام‌ سیاسی‌ از جمله‌ حوزه‌های‌ مطالعات‌ سیاسی‌ به‌ شمار می‌رود که‌ در صدد بررسی، تبیین‌ و دفاع‌ از آموزه‌های‌ سیاسی‌ دینی‌ است. کلام‌ سیاسی‌ خود شاخه‌ای‌ از علم‌ کلام‌ شمرده‌ می‌شود و از این‌ رو تابع‌ ویژگی‌ها و خصایص‌ علم‌ کلام‌ است. هر چند مباحث‌ کلام‌ سیاسی‌ در لابه‌لای‌ مباحث‌ گوناگون‌ کلامی‌ در طول‌ تاریخ‌ علم‌ کلام‌ مطرح‌ و دنبال‌ شده، پیگیری‌ این‌ مباحث‌ به‌ صورت‌ منسجم‌ و در قالب‌ یک‌ حوزه‌ مطالعاتی، نسبتاً‌ جدید است. ضرورت‌های‌ مختلفی‌ که‌ در متن‌ پژوهش‌ بررسی‌ شده‌اند، پیگیری‌ آن‌ها را در قالب‌ یک‌ حوزة‌ مطالعاتی‌ مستقل‌ ضرور می‌سازد. بر این‌ اساس، کلام‌ سیاسی‌ همانند فقه‌ سیاسی‌ است‌ که‌ به‌ رغم‌ داشتن‌ پیشینة‌ اجمالی‌ در حال‌ شکل‌گیری‌ و تکامل‌ یکی‌ از حوزه‌های‌ مطالعاتی‌ در اندیشه‌ سیاسی‌ اسلام‌ است. در این‌ نوشتار به‌ چیستی، تعریف، روش، ضرورت، مسائل‌ و برخی‌ موضوعات‌ دیگر که‌ کلیات‌ کلام‌ سیاسی‌ را تشکیل‌ می‌دهد، پرداخته‌ شده‌ است. بدیهی‌ است‌ که‌ این‌ حوزه‌ هنوز در مراحل‌ شکل‌گیری‌ خود قرار دارد، و این‌ پژوهش‌ از جمله‌ نخستین‌ گام‌ها در راه‌ پیشبرد این‌ حوزه‌ مطالعاتی‌ است، که‌ توجه‌ صاحب‌نظران، به‌ویژه‌ متولیان‌ و مسؤ‌ولان‌ محترم‌ حوزه‌ و دانشگاه‌ می‌تواند سبب‌ تکامل‌ هر چه‌ بیش‌تر این‌ حوزة‌ مطالعاتی‌ شود.

مشارکت، تداعیکنندة آزادی فطری انسان در تعیین سرنوشت جمعی خویش است. اما در اندیشه اسلامی، مشارکت جمعی معنی و مفهومی خاص مییابد، که هم، مشابه انواع آن و هم متفاوت از آن است. در این مقاله، مبانی نظری مشارکت در چارچوب اندیشة سیاسی اسلام بررسی شده است. ابتدا ضمن طرح معانی مشارکت و انواع آن، به بررسی پیش شرط های تحقق آن پرداخته و سپس به تبیین جایگاه مشارکت و محدودة آن از نظر اسلامی همت گماشته است. درنهایت، مبانی مشارکت در اسلام را از متون دینی جستجو و تبیین آن را در سه مبحث قرآنی، کلامی و فقهی از نظر گذرانده است.

ساحت اندیشة سیاسی در اسلام به مثابة نظام منسجم و ساختارمندی، واجد آموزه هایی ناب و قدسی و کارویژه هایی درخور، برای اداره و تمشیت امور سیاسی، اجتماعی و تربیتی انسان هاست. از این رو می توان بازتاب بسیاری از ایده های اجتماعی امروزین را در نصوص، روایات و آرای متفکران اسلامی به عیان دید و محکی برای ارزیابی و نقد دیدگاه های گوناگون در آن سراغ گرفت. از جملة این ایده ها، مشارکت شهروندان در مدیریت کلان جامعه است که سابقة استقرار و میزان فراگیری آن در هر نظام سیاسی، از سرامدی، کارایی و مطلوبیت نظام مورد نظر حکایت دارد. در همین چارچوب، نظریة مشارکت در اندیشه سیاسی در اسلام ، پیشینه و جایگاه منسجم و جاافتاده ای، به صورت منصوص، روایی و جدلی دارد که این امر، خود گواهی بر دیرینگی کاربرد این نظریه است و ضرورت ارزیابی آن در فقه سیاسی اسلام را توجیه پذیر می کند. با وجود این، باید توجه داشت که مشاورت در اسلام، با آنچه در نظام های سیاسی - حقوقی توسعه یافته از مشارکت مراد می شود، فارغ از تشابه، تمایزاتی هم دارد. در حقیقت نفس مشارکت - مشاورت در اندیشه های اسلامی، بر بنیادی از ایجاد شوق و رغبت در مردم سازمان یافته است و با سازوکارهایی چون: «بیعت»، «نظارت عمومی»، «حق النصیحه»، «دعوت به خیر» و «امر به معروف و نهی از منکر»از انگارة مشارکت سیاسی، به مفهوم متعارف آن در ادبیات سیاسی بازشناخته می شود. آری مقالة پیش رو از سه زاویه: نخست توجه به جایگاه نظریة مشارکت در منابع اسلامی؛ دوم، بررسی بازتاب مشارکت و مشورت در آرای متفکران اسلامی و سرانجام شناسایی سازمان حقوقی مشارکت در قوانین بالادستی، به موضوع پژوهش می نگرد.