جای نام

جای نام ها مجموعه ای از واژگان هستند که از روزگارانِ گذشته برجا مانده اند. در این مقاله ضمن تعریفِ جای نام شناسی و انواع جای نام ها از دید زبان شناسی، به ارائه روشی زبان شناختی برای تحلیل ساختار واژگان و دسته بندی جای نام ها پرداخته شده است. یکی از قدم های بنیادین برای بررسی درزمانی و هم زمانیِ جای نام ها، بررسی آن ها از دیدگاه صرفی است. از آنجا که جای نام ها، به عنوان مقولات زبانی، درطول زمان در معرض انواع تحولات زبان شناختی قرار دارند، در این بررسی ساخت صرفی جای نام ها در استان همدان مورد توجه قرار گرفته است. براین اساس، با کمک روش های زبان شناسی تاریخی بر روی جای نام های استان همدان، بررسی صرفی انجام گرفته است و برای هریک از وندهایی که در ساخت جای نام ها دخالت دارند، کارکرد جدیدی در جای نام سازی پیشنهاد شده، که تاکنون مطرح نبوده است.

شناخت میراث معماری و جنبه های گوناگون آن، همواره مورد تأکید نهادهای بین المللی مرمت بوده است. در دهه های اخیر، به رغم تلقی جای نام ها به مثابه بخشی از تاریخ زنده و میراث فرهنگی، این نام ها هم چنان در معرض تغییرات شتاب زده بوده اند. در منابع و مطالعات حفاظت معماری نیز بررسی سیر تحول نام آثار، رویکرد توصیفی تاریخی-جغرافیایی داشته و با غفلت از کاراکتر جای نام، عمدتاً بدون رویکردی حفاظتی-مرمتی یا بدون توجه به پویایی و اهمیت فرهنگی آنها صورت گرفته است. از آنجا که تغییر و تحول نام هر اثر معماری می تواند حاکی از تغییری در کلیت آن اثر تلقی شود، این تحقیق در نظر دارد ضرورت توجه به نام آثار معماری از این بعد را روشن سازد و رویکردی نظری به جای نام ها در نسبت با ارزش های یک مکان تاریخی تبیین کند. به منظور دست یابی به این هدف، این پرسش مطرح می شود که کاراکتر نام چه مشابهتی با کاراکتر مکان دارد و این دو چه نسبتی با خاطره، یعنی زمینه مشترک همه موضوعات تاریخی دارند؟ در این راستا، علاوه بر بهره گیری از منابع کتابخانه ای حفاظتی، توپونیمی و پدیدارشناختی مکان، در تحلیل استنتاجی مصادیق عینی برای یافتن زمینه مشترک، بررسی کاراکتر و نسبت نام و مکان، ضروری می نماید. در نهایت، نتایج این تحقیق شامل زمینه های تعامل و تقابل صورت و معنای نام از منظر رویکرد توصیفی-تاریخی کنونی با رویکرد کل نگر پیشنهادی است که طی چند محور کلیدی در قالبی تطبیقی ارائه می شود و می توان آن را نگرشی نو به جای نام ها برای بازشناسی نام مکان های تاریخی در نظر گرفت. در این پارادایم، جای نام ها به مثابه صور ناملموسِ «مکان های دارای اهمیت فرهنگی» و نه صرفاً وجهی تاریخی-زبان شناختی برای نامیدن آثار درک می شود و علاوه بر دلالت بر ارزش های فرهنگی که در نسبت با اثر و شرایط دیگر از آنها برخوردار شده، خود مکان (ناملموس) خاطره مکان است. در ارتباط با مواجهه با موضوع تغییر جای نام ها نیز، توجه به جایگاه جای نام در کلیت اثر و پویایی نسبت آن با مکان، مورد تأکید قرار گرفته است.

در میان عوامل گوناگونی که سبب تشکیل و قوام هویت یک جامعه می شود؛ زبان نقش ویژه ای را ایفا می کند. در این میان، جای نام ها یا همان نام مکان های جغرافیایی نقش مهمی دارند. در این نام های جغرافیایی می توان عناصر مشترکی را مشاهده کرد که منجر به تشابهی فرهنگی و نهایتاً اشتراک هویتی برای کاربران آنها می شود. بخش اعظم این عناصر مشترک در نام های جغرافیایی را آن واحدهای زبانی ای تشکیل می دهد که اصطلاحاً سازه های جای نام ساز نامیده می شوند. نقش این سازه ها به ویژه در کشورهایی مانند ایران که از اقوام گوناگون تشکیل شده است و زبان های در آن رواج دارد در ایجاد هویت فرهنگی مشترک و نهایتاً هویت ملی بسیار مهم است. در این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش هستیم که مردم مناطق مختلف ایران در انتخاب جای نام ها که از نمودهای بارز هویتی در هر سرزمین هستند، چه راهکاری انتخاب کرده است؟ و آیا این راهکار سودمند بوده است؟ داده های این تحقیق نشان می دهد که استفاده از سازه های جای نام ساز مشترک و شفاف راهکاری بوده که اقوام ایرانی در انتخاب نام مکان های جغرافیایی برگزیده اند. درواقع، اقوام ایرانی با استفاده از این سازه های جای نام ساز مشترک توانسته اند نوعی هویت فرهنگی مشترک را به وجود آوردند که سبب تقویت هویت ملی آنها نیز شده است.

جای نام ها یا همان نام مناطق جغرافیایی بخشی از میراث زبانی زنده و پویایی است که از نسلی به نسل دیگر می رسد و کمتر دچار تغییر و تحریف می شود. نام های جغرافیایی را بسته به نوع و گونه شان می توان به انواع کده نام ها یا نام مناطق مسکونی، شیب نام ها یا نام پستی و بلندی های روی زمین و آب نام ها یا نام عوارض طبیعی ای که مرتبط با آب هستند تقسیم کرد. در میان این انواع، کده نام ها به سبب آنکه انسان در ارتباط بیشتری با آنهاست بسامد بیشتری دارند و به لحاظ بررسی و مطالعه از نقش مهم تری برخوردارند. کده نام ها را می توان از وجوه گوناگون مطالعه کرد و ویژگی های زبانی و غیرزبانی را در ساخت آنها مورد تدقیق قرار داد. یکی از ویژگی ها جالب توجه در ساخت کده نام ها بررسی و طبقه بندی موضوعی واژه های پایه ای است که در آنها دیده می شود. این واژه های پایه هم به لحاظ زبانی و هم به لحاظ فرهنگی و تاریخی درخور توجه اند. ازجمله واژه های پایه ای که در کده نام قابل بررسی و مطالعه است، واژه های مربوط به طبیعت و پدیده های طبیعی است. کاربرد این واژه ها در کده نام ها امری امروزی نیست بلکه پدیده ای است تاریخی و از دیرباز در ساخت کده نام ها رواج داشته است. در این مقاله به بررسی و تحلیل واژه های مربوط به حوزه طبیعت که در کده نام های ایران به کار رفته می پردازیم و سابقه و پیشینه کاربرد این واژه ها را در نام های جغرافیایی پیش از اسلام نیز ذکر می کنیم.

نام های افراد به مثابه یک منبع غنی اطلاعاتی سرشار از مفهوم سازی هایی است که به کار تحقیق در تاریخ و فرهنگ، نحوه زیست و مختصات جغرافیایی و اقلیمی اقوام مختلف می آید. از این رو، نام های افراد، شاخصی مهم برای ورود به یک جامعه و آشنایی با فرهنگ اقوام مختلف است. نگارنده در این پژوهش، با گردآوری پیکره ای از نام های افراد در میان گویشوران «لر» در ناحیه شمال و شمال شرقی دزفول در پی استخراج و استنتاج سویه های فرهنگی این نام ها برآمده است و از راه مصاحبه با گویشوران و تکیه بر شم زبانی خود و منابع کتابخانه ای به توصیف و تحلیل نام ها پرداخته است. آن چه که در میان پیکره نام های این ناحیه از منظر ساخت واژی با سویه فرهنگی با بسامد بالایی مشاهده گردید، به کار رفتن واکه های  i:/ u://e/ در پایان نام ها برای تحبیب است. همچنین موضع گیری های استعاری در نامها دیده می شود که همراه بار معنایی مثبت و منفی است و بازتاب موضع گفتمانی نام گذار در قبال پذیرنده نام است. بخشی از وجوه استعاری نام ها نیز روایت گر مفهوم سازی های فرهنگی است که ریشه در باورها، جهان بینی ها و سبک زندگی افراد دارد. همچنین نام های توتمی افراد که وجهی خاص از شیوه های اندیشیدن را باز می نمایاند قابل توجه است. به کار رفتن جای نام ها برای افراد نیز از شاخصه های مهم گویشوران این ناحیه است.

جای نام ها یا نام مکان های جغرافیایی را به لحاظ نوع به سه دسته شیب نام ها یا نام پستی و بلندی های زمین، آب نام ها یا نام عوارض جغرافیایی که به آب ها اشاره دارند، و کده نام ها یا نام مناطق مسکونی تقسیم می کنند. جای نام ها نیز بخشی از واژگان هر زبانی به شمار می آیند و همان قواعدی که در دستور زبان درباره واژه های عمومی به کار می رود درباره آنها نیز صدق می کند. جای نام ها را به لحاظ صرفی می توان به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم کرد. جای نام های ساده آن واژه هایی اند که فقط از یک تکواژ تشکیل شده اند. اما جای نام های پیچیده به سه دسته مشتق، مرکّب و مشتق مرکّب تقسیم می شوند. جای نام های مرکّب یا ترکیبی واژه هایی اند که دست کم در ساخت آنها دو واژه مستقل و معنی دار وجود دارد. در این گونه جای نام های مرکّب معمولاً معنای یکی از دو واژه حاضر در ترکیب اندکی تغییر می یابد و به تدریج و در اثر استفاده زیاد به صورت یک تکواژ یا سازه جای نام ساز درمی آید. در جای نام های ایران این سازه های جای نام ساز نقش عمده ای را دارند و کاربرد آنها در ساخت جای نام ها بیشتر از وندهای اشتقاقی جای نام ساز است. در کده نام های ایران سازه های جای نام ساز متفاوتی به کار رفته است. در این تحقیق به آن سازه های جای نام سازی پرداخته شده که از دسته اسم مکان های بی نشان به شمار می آیند. برای این منظور، این سازه های جای نام ساز در کده نام های ترکیبی از دو دیدگاه صرفی و معنایی بررسی شده اند.

جای نام شناسی به عنوان شاخه ای از دانش نام شناسی به بررسی نام مکان ها و دلایل انتخاب آنها می پردازد. جای نام ها در آشکار ساختن اطلاعات موجود در یک منطقه از نظر تاریخی، جغرافیایی و زبان شناسی اهمیت فراوانی دارند. منطقه سرپل زهاب به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه ای که دارد همواره به عنوان یک منطقه حائل ارتباطی بین دشت های پست بین النهرین و ارتفاعات زاگرس مورد توجه بوده است. در شواهد باستان شناسی متعددی از جمله کتیبه ها، کودوروها، مهرها، نقشه های جغرافیایی و منابع مکتوب از زمان سلسله های قدیم سومر تا اوایل دوران اسلامی، از این منطقه با عناوین مختلف یاد شده است. خَلمَن، خالونیتیس، خالا، آلبانیا، حُلوان، حلح، بلاشفر و شاذفیروز از جمله نام های مرتبط با این محدوده جغرافیایی است. هدف از پژوهش حاضر در مرحله نخست بررسی جای نام های منسوب به این حوزه مکانی در ادوار مختلف و سپس ثبت و ضبط اطلاعات موجود در منابع متعدد به منظور تهیه جدول گونه-شناسی جای نام های این منطقه و ثبت رویدادهای سیاسی- فرهنگی مربوط به آن است که در نهایت به درک بهتر شرایط سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نوع استقرارهای این منطقه کمک می کند. نتیجه پژوهش پیشِ رو گویای این مسئله است که علاوه بر تنوع در جای نام های به کار برده شده برای این منطقه، شاهد گوناگونی و پویایی مذاهب متعدد در این محدوده جغرافیایی بوده و هم چنین بسیاری از فعالیت های سیاسی و عمرانی نیز در این محل انجام گرفته است. انگیزه و هدف انتخاب اغلب نام های منسوب به این منطقه قابل تشخیص نیست اما حاکمیت سیاسی و محیط جغرافیایی را می توان به عنوان مؤلفه های اصلی در این انتساب ها در نظر گرفت.

جای نام هایی که برای نامیدن گستره وسیعی از نیمه غربی ایران به کار می رفتند، از سقوط ساسانی تا برآمدن صفویان، در عرصه اجتماعی و سیاسی اداری تغییرات فراوانی یافتند و در نوشته هایی که در این مقطع تألیف شدند، به گونه های مختلفی به کار رفتند. در تاریخ نگاری اسلامی این جای نام ها نیز به تناوب استفاده می شدند و مورخان از آن ها برای پرداختن به گستره جغرافیایی مدنظرشان بهره می بردند. پرسش اصلی جستار پیش رو این است که جای نام های جبال، قهستان و عراق عجم چگونه در نوشته های گوناگون مورخان ظاهر شدند و کاربرد آن ها چگونه بود. رویکرد پژوهشی این نوشتار مبتنی بر توصیف عمیق و گسترده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در اندیشه مورخان اسلامی، جبال (تقریباً) در سده سوم به عنوان جای نام رایج گستره وسیعی از نیمه غربی ایران به کار می رفت. به تدریج و بدون آن که تعریف و تحدید مشخصی داشته باشد در انواع نوشته های تاریخی رواج یافت و جایگزین جای نام های باستانی منطقه از قبیل ماه و پهله شد، اما در سده بعد به سبب تحولات سیاسی منطقه و مهم شدن برخی شهرها نظیر ری و اصفهان، شهرمحوری بر نگرش بسیاری از مورخان غالب شد و اجازه نداد جبال به عنوان یک جای نام رایج، اشاعه پیدا کند. همچنین جای نام قهستان که ترجمه فارسی جبال بود، در این مقطع در نوشته های فارسی رواج یافت و بر آشفتگی ها افزود. در سده ششم جای نام عراق عجم به تدریج در نوشته های مورخان جای باز کرد؛ اما به سبب رونق یافتن تاریخ نگاری عمومی در سده های هشتم و نهم هجری که با تکیه بر منابع سده سوم تا ششم هجری فراهم آمدند، جای نام های جبال و قهستان درحالی که در عرصه اجتماعی و سیاسی-اداری تقریباً فراموش شده بودند، نیز در نوشته های مورخان فارسی نویس به حیات خود ادامه دادند، البته مورخان مصر و شام تا حد زیادی از این آشفتگی بر کنار بودند.