وندها

از دیر باز، اگر چه شاعران در تنگنای وزن و قافیه گرفتار بوده اند؛ اما دقت در بارِ معنایی واژه ها و تلاش در به کارگیری بهترین کلمات، آنها را قادر ساخته است تا بیش از نثر نویسان خلاقیت لغوی و ترکیبی داشته باشند. شاعر با ایجاد لغات جدید یا استفاده نو از همان لغات گذشته؛ اولا در غنای کلام خویش کوشیده است و ثانیا در دو بخش خلق لغات جدید و ایجاد معانی متعدد برای آنها، زبان سرزمین خویش را زنده و پویا نگه داشته است. در این نوشته سعی شده است با چنین رویکردی، به تجزیه و تحلیل واژه های مشتق در غزل های امیر حسن سجزی دهلوی پرداخته شود. مطالعه غزل های این شاعر فارسی گوی هند به روش کتابخانه ای و به شیوه تحلیل و توصیف انجام گرفته است. بررسی ترکیبات اشتقاقی در سه بخش پیشوند، میانوند و پسوند، نشان می دهد؛ بیشترین تنوع واژه های مشتق شعر وی در بخش پسوندها است. پیشوند های غیر فعلی در رتبه دوم قرار می گیرد و پس از آنها پیشوندهای فعلی جای دارد. میانوندها آخرین بخش واژه های مورد مطالعة این نوشته را دربر می گیرند.

یکی از مباحثی که در دستورهای تاریخی زیر عنوان واژه سازی مطرح می شود، مساله "پیشوندها" و "پسوندها" است. این نامگذاری به اعتبار جایگاه آنان در کلمه است. عده ای از دستورنویسان، مقوله "میانوند" را نیز به این دو اضافه کرده اند. در تقسیم بندی دیگر، عده ای از دستور نویسان، مقوله وندها را به وندهای اشتقاقی و تصریفی طبقه بندی می کنند. پژوهش حاضر، گزارش و تحلیلی است از کاررفتِ وندها در یکی از ترجمه های قرآن که از قرن سوم هجری به جای مانده است. وندها در این ترجمه کهن، گاهی کارکرد دستوری داشته، نقش هایی مثل صفت و قید را می سازند. گاهی نیز حوزه معنایی فعل را تغییر می دهند. مترجم با استفاده از وندها، توانسته در به کارگیری فعل ها قدرت بیشتری داشته باشد. البته وندها در بعضی مواقع هیچ تغییر دستوری و معنایی ایجاد نمی کنند. لازم به ذکر است در این زمینه و با این رویکرد، پژوهشی با عنوان "قرآن قدس و کارکرد وندها" اثر مریم شعبانزاده و محمود براتی، انجام شده است، امّا در خصوص اثر مورد نظر، پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. روش تحقیق نیز کتابخانه ای و تحلیل بر اساس بسامد بوده است.

 فارسی عامیانه گونه ای از فارسی گفتاری است که دارای ویژگی های چون: شکستگی کلمات، جابه جایی حروف و ارکان جمله، استفاده از کلمات ممنوع و ... است و تاکنون پژوهش هایی درباره ماهیت و مشخصه های آن صورت گرفته است. شکل عامیانه فارسی، از یک سو مأخذ بسیاری از ساخت های دستوریِ فارسی نوشتاری معیار است و از سوی دیگر، شماری از وندهای اشتقاقی فارسی نوشتاری معیار را با کارکردهای ویژه ای به استخدام خود درآورده است. به علاوه، فارسی عامیانه، چند وند مخصوص به خود نیز دارد. شناخت وندهای خاص فارسی عامیانه و کارکردهای عامیانه وندهای فعال زبان فارسی، به مترجمان و واژه سازان کمک می کند تا از این امکانات در کار خود استفاده کنند. در این مقاله، امکانات و شیوه های واژه سازی فارسی عامیانه با تأکید بر وندهای اشتقاقی و کاربرد عامیانه پسوندهای فعال فارسی نوشتاری معیار، مورد بررسی قرارگرفت و مشخص شد که اولاً وندهای ویژه فارسی عامیانه عبارت اند از: الو (اخمالو)، اله (تفاله)، اول (چنگول)، اوندی (چرگوندی)، اَکی (دزدکی)، اُ (وِلو)، دانی (هلف دانی). ثانیاً این شکل از زبان فارسی، از وندهای «ا»، «ال»، «ای»، «او»، «اور»، «اَک»، «اِ/ ه»، «اِمان»، «چه»، «چی» و «گری» در کارکردهای متعددی استفاده کرده که به تفصیل به هریک از آن ها پرداخته شده است.