تمثّل ملکی

چکیده اعتقاد به رجعت در دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، براساس دلایل نقلی اثبات می شود؛ اما این دو شخصیت بزرگ، با استفاده از روش عقلی نیز به اثبات اصل و چگونگی رجعت پرداخته اند. علامه طباطبایی با توجه به نظام معنایی آیات و روایات، رجعت را یکی از مراتب ظهور حق در هستی می داند که خود، امری مبتنی بر دلایل عقلی است؛ اما امام خمینی علاوه بر پذیرش اصل رجعت براساس دلایل نقلی، کیفیت رجعت را با پیش فرض ترتب عوالم هستی و تناظر آن مراتب با مراتب نفس و نیز با تبیین جایگاه تکوینی نفوس انسانیِ مشمول رجعت در تعبیر تمثّل ملکی نفوس، اثبات کرده است. بنابراین اصل رجعت در دیدگاه دو حکیم بزرگ، هم با روش کلامی و تفسیری و هم با روش فلسفی و عرفانی، در دو زمینة هستی شناسی و انسان شناسی که هر دو در سیطرة حقیقت توحید قرار دارند اثبات پذیر است و این عقیدة اختصاصی امامیه، علاوه بر مبانی و دلایل نقلی، دارای مبانی و دلایل عقلی نیز هست.

دو قول مشهور تمثل مُلکی و تمثل خیالی جبرئیل برای مریم (س) دو نظریه رقیب است که در میان محققان معاصر، طرفدارانی دارد که دلایلی برای اثبات موضع خود و رد نظرات گروه دیگر بیان می کنند. در این تحقیق آرای امام خمینی و علامه طباطبایی به عنوان نماینده نظریه پردازان تمثل ملکی و تمثل خیالی گزینش شد و مساله این تحقیق ارزیابی تطبیقی نظرات آنها، با براهین عقلی، مبانی عرفانی و ادله نقلی بود. در این تحقیقِ کیفی، در جمع آوری داده ها از روش کتابخانه ای و در تبیین داده ها از روش تحلیل تطبیقی بهره گرفته شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که تبیین مباحثی مانند خلق به همت، تناظر احکام قوس صعود با قوس در امکان تروح و تجسد و قاعده امکان اشرف کوشش هایی در جهت درک بهتر ارجحیت رای امام خمینی مبنی بر تمثل ملکی نسبت به نظریه تمثل خیالی از منظر علامه طباطبایی صورت پذیرفت. مطابق این پژوهش، بر نظریه تمثل خیالی اشکالاتی نظیر عدم امکان توجیه تعامل مشترک و ترتب آثار عینی بر این تجربه درونی وارد شده است.