نقطه علیا

در این جستار دو سؤال مطرح می شود: 1- آیا در اندیشه، نگرش و نظام فکری مولوی، تناقض و تضادی وجود دارد؟ 2- آیا این تناقض در سطح زبان و اندیشه اوست یا به اصول فکری او نیز مربوط می شود؟ نگارندگان در این بررسی، مسئله تناقض را با عنوان «تضاد در عین وحدت» مطرح می کنند که خود در بردارنده پاسخی کلی به دو پرسش فوق است. در این بررسی، روشن خواهد شد که تناقض و دوگانگی ای در اصل و بنیان نظام فکری و بینش عرفانی مولانا وجود ندارد، بلکه آنچه به نظر متناقض نما می آید تنها در سطح کلام و یا اندیشه او در موقعیت های مختلف و یا از سوی شخصیت های متفاوت است. همه این تناقض ها و تضادهای ظاهری در یک نقطه به وحدت و یگانگی می رسند.

زبان در شطحیات عرفا ویژگی های منحصر بفردی دارد و می توان آن را از نظرگاه های گوناگون مورد بررسی قرار داد. پاره ای از متون صوفیه را که در حال وجد و بی خویشی بر زبان عرفا جاری شده اصطلاحا نثر مغلوب می نامند زیرا صوفی در حالت وجد اراده ای بر انجام افعال و بیان گفته های خود ندارد. می توان این نوشته ها را با ویژگی های مکتب سوررئالیسم سنجید. روش سورئالیست ها تلاشی است برای بیان آنچه در رویا دیده می شود و در عالم بیداری به زبان نمی آید. هدف این پژوهش این است تا به شیوه ای توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که کارکردهای زبانی در شطحیات عرفا تا چه اندازه با عنصر نوشته خودکار و ویژگی های این شاخصه در سوررئالیسم هم سو هستند؟ بر همین اساس این مقاله با بررسی چند نمونه از شطحیات خرقانی و بهاءولد و تکیه بر نظریه آندره برتون درباره سورئالیسم و توضیح نوشته خودکار در نقطه علیای آن، به این نتیجه می رسد که آنچه برتون در قرن بیستم از آن به عنوان سوررئالیسم یاد می کند، از دیرباز در شطحیات عرفا وجود داشته و می توان این وجه از کلام صوفیه در نثر را با خصوصیات نوشته خودکار در سوررئالیسم منطبق دانست. آنجا که صوفی تلاش می کند تا با به کارگیری واژه ها در بستر یک گزاره، آنچه را در عالم وجد و رویا دیده است به زبان بیاورد.