سرمایه تحصیلی

نوشتار حاضر کوشیده است در ایران تأثیر دارا بودن سرمایه تحصیلی را در شکل گیری ابیتوس هنری مطالعه کند. «پی یر بوردیو» یکی از جامعه شناسانی است که معتقد است «عشقِ هنر» و ابیتوس هنری پیوند تنگاتنگی با میزان سرمایه تحصیلی دارد. این نوشتار تلاش دارد تا این فرضیه را در ایران بررسی کند. برای سنجش این فرضیه در این تحقیق، دو طیفِ «صاحبان سرمایه تحصیلی بالا» و «عاشقانِ هنر» مطالعه کیفی شد. پس بررسی صاحبان سرمایه تحصیلی بالا مشخص شد که در ایران، دارا بودن سرمایه تحصیلی به معنای دارا بودن ابیتوس هنری نیست. بروز رفتارهای هنری در میان آن ها کاملاً اتفاقی رخ می دهد و این رفتار اتفاقی نیز به اندوختن سرمایه فرهنگی و شکل گیری ابیتوس هنری منجر نمی شود. از سوی دیگر با مطالعه میدانی «عاشقانِ هنر» در ایران مشخص شد که شکل گیری ابیتوس هنری عمدتاً بر پایه سرمایه فرهنگی موروثی و خانوادگی، یا از طریق سرمایه اجتماعی و شبکه دوستان شکل می گیرد. در نهایت، می توان گفت دارا بودن سرمایه تحصیلی در ایران هیچ گونه دورنمای هنردوستی، تمایل و اشتیاقِ به پیشواز هنر رفتن یا «عشقِ هنر» را در افراد تضمین نمی کند، چرا که به نظر می رسد هنر یا حداقل هنرهای مشروع هنوز در هسته سختِ فرهنگِ ایران جایگاهی نیافته اند. به همین دلیل است که در نظر صاحبان «سرمایه فرهنگی نهادینه شده» وجود ابیتوس هنری شکلی از اندوختن سرمایه فرهنگی و به مثابه رفتاری تقدیس شده نگریسته نمی شود.

یکی از مهم ترین تاکتیک های حکومت رضاشاه، در سامان دهی فرهنگی، ایجاد نهاد رسمی و بوروکراتیک راهبری تولیدات هنری و نظارت بر آن بود. این نهاد در ادامه راهبرد تکوین جامعه نوسازی شده بر پایه ناسیونالیسم مدرنیستی مطلقه و اقتدارگرایی مرکزگرایانه بر دو رکن ارتش و بوروکراسی استوار بود. میدان تازه تأسیس و رو به مشروعیت تئاتر نوین ایران نیز تحت نظارت این نهاد قرار گرفت؛ یکی از نشانه های مهم این امر سامان دهی آموزش مدرسه ای تئاتر برای پرورش هنرمندان در راستای سیاست فرهنگی سازمان پرورش افکار بود. در این مطالعه، ضمن بررسی زمینه های شکل گیری سیاست فرهنگی عصر یادشده، فرایند ایجاد آموزش مدرسه ای تئاتر و چگونگی اکتساب سرمایه تحصیلی برای افزایش سرمایه فرهنگی کنشگران تئاتر بررسی می شود. از نتایج این امر می توان کوشش حاکمیت برای کنترل نیروهای مرکزگریزی را برشمرد که در دنیای هنر تئاتر گرد می آمدند و حاشیه مقاومی را در برابر مرکزیت خودکامه شکل می دادند. نکته دیگر، پرورش نسل تازه ای از کنشگران تئاتری است که، نسبت به پیشروان قدیم میدان تئاتر، حائز منش متفاوتی بودند و تئاتر را به سوی خصلت های زیبایی شناختی پیش می بردند. همچنین، تغییر در میزان و نوع سرمایه فرهنگی موجب پرورش کنشگرانی شد که از کنش عمدتاً سیاسی به کنش عمدتاً زیباشناختی در تولید آثار خود سوق یافتند.