ف‍دائ‍ی‍ان اس‍لام

این بررسی بر آنست تا تبارهای فکری حزب جمهوری اسلامی؛ مهمترین اجتماع اسلام انقلابی را در فضای جغرافیایی ایران با استفاده از روش شناسی اجتماع گرایی بررسی کند. این روش شناسی شکل گیری، عقلانیت و بحران در سنت های فکری را با معیارهای خاصی توضیح می دهد که متفاوت از روش شناسی های پوزیتویستی و تحلیل گفتمانی است. بنظر می رسد با کاربست آن در ایران بهتر بتوان از معیارهای بومی در شکل گیری جریانات فکری- سیاسی کمک گرفت. بنابراین در پاسخ به سوال تبارها و ریشه های فکری حزب جمهوری اسلامی بعنوان مهمترین اجتماع سیاسی اسلام انقلابی، فرض مهم این نوشتار آنست که تبارهای آن، ریشه در منازعات مشروطه بویژه مشروطه مشروعه و رادیکالیسم اسلامی دهه 1320(فدائیان اسلام) دارد. یافته های تحقیق نشان می دهد که حزب جمهوری اسلامی، آموزه های خود را از این سنت های فکری اتحاذ کرد و از طریق گفتگوی دیالکتیکی با برخی از سنت های فکری نظیر مشروطه شیعی، اتحاد اسلامی و اسلام گرایی چپ با حفظ آموزه های اصلی، یه ورود برخی آموزه های جدید و مفصل بندی خود کمک فراوان نمود. این پژوهش سعی نموده از منابع اسنادی و تاریخ شفاهی در بررسی فرض فوق بهره ببرد تا روایت جدیدی عرضه دارد.

به دنبال جنگ های ایران و روس و آگاهی ایرانیان از عقب ماندگی خود، پیمودن راه ترقی برای رسیدن به قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی در برابر غرب از طریق نوسازی و دگرگونی اجتماعی-سیاسی به هدفی عاجل در ذهن نخبگان ایرانی تبدیل شد. انقلاب مشروطه از تجلیات تحقق این هدف بود. لکن جدال های فکری-سیاسی در مورد مشروطیت و تنش و تشتت میان قوای حاکمیت و همچنین احزاب و جریان ها در درون نظام مشروطه و مناطق و نواحی، هدف اولیه ترقی خواهی را به تأخیر می انداخت و ذهن اقتدارگرای روشنفکر ایرانی را به سمت تجددی آمرانه هدایت می کرد. به دنبال انقلاب اکتبر روسیه، زمینه برای ظهور تجددگرایی آمرانه در ایران با حمایت انگلستان فراهم شد. تجددخواهی آمرانه با فهمی ظاهرگرایانه از تجدد غربی و دریافتی رمانتیک از ملی گرایی، به سیاست ها و اقداماتی منتهی شد که گذشته از تحریک مقاومت اسلام گرایانه، در رسیدن به اهداف خود نیز ناکام ماند. ظهور اسلام سیاسی در این دوره که فدائیان اسلام نمایندگان بارز آن بودند، در تقابل با سیاست تجدد آمرانه روی می دهد. این مقاله به روشی توصیفی- تحلیلی و استنادی، در صدد تبیین رابطه میان تجددخواهی آمرانه و ظهور اسلام سیاسی با تمرکز بر روی اندیشه های فدائیان اسلام در ایران است.

دوران زعامت آیت الله بروجردی، یکی از مهمترین دوره های تاریخ معاصر به شمار می آید. بر همین اساس رفتار شناسی سیاسی این مرجع تقلید در مواجهه با جریانات سیاسی- مذهبی مهم به نظر می رسد. یکی از این جریانات مهم، فدائیان اسلام بود که تأثیرات زیادی درشکل دهی فضای سیاسی و اجتماعی جامعه ایران داشت. هدف مقاله پیش رو، بررسی و تحلیل رفتار سیاسی آیت الله در مواجهه با این جریان است. درمجموع یافته های این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی به این مساله پرداخته است، نشان می دهد که دو نگاه عمده درباره مواجهه آیت الله بروجردی با فدائیان اسلام وجود دارد. یک نگاه، وی را مخالف با این جمعیت می داند و نگاه دیگر معتقد به موافق بودن آیت الله نسبت به آنان است. مدعای پژوهش حاضر، جمع بین اقوال است یعنی آیت الله بروجردی با اصل فداییان اسلام مخالفتی نداشت اما در آن دوره با اقدامات آنان به خاطر وجود مصالحی مخالف بود. این مخالفت نه به دلیل سیاسی نبودن آیت الله، بلکه به خاطر عوامل اصلی(تجارب سیاسی گذشته، مصلحت سنجی، صیانت از حوزه بازسازی شده) و عوامل فرعی( برخی از کنش های فدائیان اسلام، تحریک اطرافیان آیت الله بروجردی، تحریک اطرافیان شهید نواب صفوی) بوده است.