اتابکان فارس

دیدگاه مرسوم درباره چرایی و چگونگی شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی معتقد است که تداوم سنت تقسیم خاک ترکان در دوره سلجوقی، موجب شد که سلاطین این دودمان با واگذاری بخش هایی از قلمرو خویش به سران برجسته ترکمان، موجبات شکل گیری دودمان های محلی سلجوقی را فراهم نمایند. بر اساس این دیدگاه، استمرار سنت اتابکی – که در اساس از نهادهای اجتماعی ترکان بود - در دوره سلجوقی، موجب شد امرای نظامی که سرپرستی شاهزادگان خردسال ترک و اداره قلمروهای واگذار شده به آن ها را بر عهده داشتند، پس از تضعیف نهاد سلطنت، با سواستفاده از موقعیت خویش، دودمان های اتابکی را پایه گذاری کنند. نوشتار حاضر با نقد این دیدگاه، تلاش دارد الگوهای متفاوت شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی را به روش تحلیل تاریخی تبیین نماید. یافته ها نشان می هد علیرغم اینکه سنت های سیاسی و اجتماعی ترکان به نحوی در شکل گیری همه دودمان محلی و اتابکی سلجوقی مؤثر بوده است، اما برخلاف تصور رایج، از میان چهار سلسله محلی سلجوقی – سلجوقیان کرمان، سلجوقیان شام، سلجوقیان روم و سلجوقیان عراق – تنها شکل گیری سلجوقیان کرمان با الگوی رایج تطابق دارد. همچنین در بین چهار دودمان اتابکی – زنگیان موصل و شام، ایلدگزیان آذربایجان و اران، سلغریان فارس و اتابکان یزد – نیز، صرفاً اتابکان آذربایجان بر اساس دیدگاه رایج، پایه گذاری شده است. شش دودمان محلی و اتابکی دیگر، بنا به دلایل مذهبی، اقتصادی، نظامی، منازعات قدرت، پاسداری از مرزها، بحران های جانشینی یا ترکیبی از این عوامل و بر اساس الگویی کاملاً متفاوت شکل گرفتند.

بی تردید علامه قطب الدین شیرازی از جمله نوابغ و اندیشمندانی است که میراث دار فرهنگ پیشینیان به ویژه سنت سینایی بوده است. او را به جرأت می توان آخرین فیلسوف و اندیشمندی دانست که جامع علوم مختلف بوده و اندیشه گری را به حد اعلای خود محترم شمرده است. او در زمانه ای می زیست که گرد سمِ ظالمانه اسبان مغولی سراسر ایران را به زیر سلطکه خود درآورده بود و از نهانِ هر خانه ای آهی از ستم دیدگان بر بام آسمان برکشیده می شد. سراسر زندگی این حکیم فرهنگِ اسلامی آکنده از سفر و حضرهایی است تا انبانِ دانشی خود را از خرمن دانندگی انباشته دارد. در این نوشتار شرحی از وقایع عصر او و آثار به جای مانده از ایشان در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

حکومت محلی اتابکان فارس (سلغریان)، با وجود کوچکی قلمرو، از حیث آموزشی و فرهنگی، درخشان و پرتحرک بود. محققان غالباً به رویکردهای سیاسی و اقتصادی حاکمان این سلسله پرداخته و به کارکردهای مهم نهادهای آموزشی آن دوره چندان توجهی نکرده اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که جایگاه و کارکرد نهادهای آموزشی فارس در دوره اتابکان چگونه بوده است؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که کارکردهای آموزشی، پرورشی، مشروعیت زا و وقف محورانه نهادهای آموزشی اتابکان فارس، در توسعه و گسترش علوم عقلی و نقلی، درآمدزایی برای کادر آموزشی و شکوفایی فرهنگی و اجتماعی فارس در آن دوره تأثیرگذار بوده است. امنیت و رفاه نسبی، سیاست حاکمان سلغری در برابر یورش مغولان، ساخت مراکز و نهادهای آموزشی مانند مدارس، رباط ها، مساجد، دارالشفاها، خانقاه ها و جذب دانشمندان و هنرمندان موجب شکوفایی فرهنگی فارس در دوره سلغریان شده است.