حکمت نامه مفاخر

بی تردید علامه قطب الدین شیرازی از جمله نوابغ و اندیشمندانی است که میراث دار فرهنگ پیشینیان به ویژه سنت سینایی بوده است. او را به جرأت می توان آخرین فیلسوف و اندیشمندی دانست که جامع علوم مختلف بوده و اندیشه گری را به حد اعلای خود محترم شمرده است. او در زمانه ای می زیست که گرد سمِ ظالمانه اسبان مغولی سراسر ایران را به زیر سلطکه خود درآورده بود و از نهانِ هر خانه ای آهی از ستم دیدگان بر بام آسمان برکشیده می شد. سراسر زندگی این حکیم فرهنگِ اسلامی آکنده از سفر و حضرهایی است تا انبانِ دانشی خود را از خرمن دانندگی انباشته دارد. در این نوشتار شرحی از وقایع عصر او و آثار به جای مانده از ایشان در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

محمد بن مسعود کازرونی ملقب و مشتهر به قطب الدین شیرازی، شاگرد و همراه خواجه نصیرالدین طوسی و از مفسّران بزرگ حکمت اشراقی و مؤلف برجسته فلسفکه مشایی و نامدار در حوزکه موسیقی و متبحر در طب سینوی است. این حکیم نامدار که آخرین حلقه از حلقات فلاسفکه جامع محسوب می شود و از این رو در فلسفه، حکمت، کلام، هیأت، موسیقی، طب، ریاضیات، هندسه و علوم طبیعی استاد است و متفنن (یعنی دارای فن و مهارت در علوم به تعبیر ابوالفدا صاحب تقویم البلدان) شرحی کامل بر حکمکه الاشراق شیخ اشراق دارد که در نوع خود بی نظیر است و به عبارتی مهم ترین شرح بر حکمکه الاشراق در تمدن اسلامی. این مقاله بر بنیاد این شرح قطب الدین، یکی از مهم ترین مباحث نظری در حوزکه اندیشکه اسلامی یعنی صور خیالیه و حقیقت آنها که شیخ اشراق در فصل هشتمِ مقالت چهارمِ کتاب سترگ خویش مورد بحث و تأمل قرار داده، مورد توجّه و شرح قرار می دهد. شرحی که بر بنیاد آن، نظریکه انطباع در ابصار مردود شمرده شده و قلمرو انطباعِ صور خیالیه، عالمی در میانه عالم حس و عقل یعنی عالم مثال قلمداد می شود.

مقاله حاضر، تحقیقی است اسنادی که به بررسی تفاوت ها و شباهت های قطب الدین شیرازی در مبحث معرفت شناسی، با حکمای مشاء و اشراق و به شیوکه کتابخانه ای و بررسی درون متنی به تطبیق و تحلیل مسأله پرداخته است. ابتدا به دیدگاه های قطب الدین در تعریف علم، ادراک، عقل، مراتب و انواع آنها اشاره شده و سپس با بیان نظرات ابن سینا و شیخ اشراق، وجه تفاوت و شباهت قطب الدین شیرازی با آنها مورد تحلیل قرار گرفته است. نهایتاً در این پژوهش معلوم می شود که آرای وی تلفیق میان هر دو مکتب بوده و تلاش کرده است تا نظرات ابن سینا و سهروردی را به هم نزدیک سازد.

مقاله از یک مقدمه به عنوان: نگاهی به زندگانی قطب الدین شیرازی و پنج بخش به عنوان های ذیل تشکیل شده است: بخش یکم: گوش جان سپردن به سخنان خود علامه قطب الدین؛ بخش دوم: روابط خواجکه طوسی و قطب الدین شیرازی؛ بخش سوم: منش ها و ویژگی های شخصیتی قطب الدین؛ بخش چهارم: اشعار و آثار و تألیف های قطب الدین؛ بخش پنجم:گزیده هایی از کتاب درکه التاج قطب الدین شیرازی.

کتاب اول قانون ابن سینا از متن های بسیار مهم در پزشکی است که همواره مورد مراجعه دانشمندان رشته های مختلف بوده است. این متن دشواری هایی دارد و از همان اوان تألیف متخصصانی به نوشتن شرح و یا تلخیص آن اقدام کرده اند. از جمله شروح متأخر، شرح بسیار مفصل قطب الدین شیرازی با عنوان التحفکهالسعدیه است. قطب الدین شیرازی به صورت مزجی قسمت اعظم آن را شرح کرده است؛ وی در این شرح آن بر مبنای نظر و سلیقه خود، اثر یازده نفر از شارحان قانون را که قبل از خود او بوده و بر قانون شرح نوشته اند بررسی و نقد کرده است. با توجه به این که این شرح مفصل است، این بنده خلاصه ای از آن را با استفاده از عبارات خود او با عنوان «المنتخب من التحفکهالسعدیکه» تنظیم کردم که توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی چاپ شده است. در متن منتخب فقط توضیحات قطب الدین آورده شده و از بگو مگوهای او با دیگران صرف نظر شده است.

منطق دانان علم را به تصوّر و تصدیق تقسیم می کنند. تصویر های ذهنی بدون حکم یقینی را تصور و تصویر های ذهنی همراه با حکم یقینی را تصدیق می نامند؛ سپس هر یک از اینها را به بدیهی و نظری تقسیم می کنند. آن چه بدون تفکر حاصل آید بدیهی و آن چه همراه با تفکّر به دست آید، نظری گویند. آنگاه با ترتیب دادن تصورات بدیهی، تصورات نظری را و با مرتب کردن تصدیقات بدیهی، تصدیقات نظری را کشف می کنند. در این میان فقط فخرالدین رازی معتقد است که همه تصورات بدیهی هستند. در این مقاله ابتدا سخن فخرالدین رازی و سپس نقد چند دانشمند و در انتهاء نقد قطب الدین شیرازی را مورد بررسی قرار می دهیم.

قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح شیرازی (634 710ه ) از آخرین حلقه های دانشمندان جامع الاطراف برجسته هم چون فخرالدین رازى است. کارنامه اى ارزشمند براى پسینیان در زمینه طب، نجوم، فلسفه، اخلاق و ادبیات داشته است. از نگاه پژوهشگران غربى تاریخ طب آثارش از نوآورى و ارائه سخن تازه تهى است؛ اما شیوکه تحقیق او در تحفکه سعدیه به تعبیر امروزیان دانشورانه و البته پیشگام پیمودن فهم و تفهیم نص یک پزشکى نامه در تمدن اسلامى است. به باور نگارندکه این سطور و طبق داده هاى تاکنون دانسته شده، چنین رویه ای پیش از آن پیشینه نداشته است. این مقاله با نیم نگاهى به شرح کلیات قانون فی الطب تدوین شده که از نمادهای شروح پزشکى نامه مشهور ابن سینا شمرده مى شود.