سلجوقیان شام

وضع آشفته حلب در قرن پنجم هجری از یک سو و تسلط نیم بند فاطمیان بر این شهر از سوی دیگر به شکل گیری نیرویی خودگردان و شبه نظامی از اهالی این شهر انجامید. این گروه که زمام اداره حلب را به دست گرفتند، به «احداث» شهرت یافتند. قدرت آنان که پیوسته ریاست شهر را در دست داشتند، پیوندی مستقیم با حکومت های محلی منطقه داشت، چنان که با ضعف حاکمیت بر اقتدار آنان افزوده می شد. اما با سلطه سلجوقیان و سپس حاکمیت اُرت ُقیان و زنگیان بر شام، قدرت احداث در نتیجه سیاست تغییر مکرر رؤسای شهر و انتخاب آن ها از افراد خارج از حلب، رو به ضعف و نابودی گذاشت.

حملات سلجوقیان به منطقه شام، به طور منسجم در زمان سلطان ملک شاه صورت گرفت. تصرف شام به دست سلجوقیان در تعاقب حملات ترکمانان و فرماندهان ترک به مرزهای شامی فاطمیان بود. پس از مرگ ملک شاه، درگیری های جانشینی وی و قدرت یابی فرماندهان محلی باعث شکل گیری حکومت های متعدد در شام شد که عموماً حکام آنها نیز پس از مدتی کوتاه تغییر می کردند. این عوامل باعث ایجاد بی ثباتی در جهان اسلام و تضعیف آن در سواحل شرقی مدیترانه شد، چنان که توان مقابله با مهاجمان صلیبی را از آنها گرفت. تضعیف قوای مسلمانان توسط یکدیگر و حملات صلیبیان موجب شد این حکومت ها به تدریج ضعیف و نابود شوند. اتابکان زنگی توانستند با از بین بردن حکومت های ضعیف باقی مانده، سراسر این منطقه را در اختیار گیرند. این پژوهش، در پی پاسخ گویی به این پرسش است که بین تعدد واحدهای تشکیل دهنده قدرت در شام و ثبات سیاسی در این برهه زمانی چه ارتباطی حاکم است و چه مسئله ای موجب تحول شرایط سیاسی از تزلزل به ثبات شد؟ روش تحقیق، بر اساس کاربرد علم آمار در تاریخ نگاری صورت گرفته که در آن، داده های آماری بر یک بستر زمانی مورد ارزیابی قرار می گیرد و دیگر عوامل مؤثر در بی ثباتی و ضعف آن در این جا مد نظر نخواهند بود.

دیدگاه مرسوم درباره چرایی و چگونگی شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی معتقد است که تداوم سنت تقسیم خاک ترکان در دوره سلجوقی، موجب شد که سلاطین این دودمان با واگذاری بخش هایی از قلمرو خویش به سران برجسته ترکمان، موجبات شکل گیری دودمان های محلی سلجوقی را فراهم نمایند. بر اساس این دیدگاه، استمرار سنت اتابکی – که در اساس از نهادهای اجتماعی ترکان بود - در دوره سلجوقی، موجب شد امرای نظامی که سرپرستی شاهزادگان خردسال ترک و اداره قلمروهای واگذار شده به آن ها را بر عهده داشتند، پس از تضعیف نهاد سلطنت، با سواستفاده از موقعیت خویش، دودمان های اتابکی را پایه گذاری کنند. نوشتار حاضر با نقد این دیدگاه، تلاش دارد الگوهای متفاوت شکل گیری دودمان های محلی و اتابکی سلجوقی را به روش تحلیل تاریخی تبیین نماید. یافته ها نشان می هد علیرغم اینکه سنت های سیاسی و اجتماعی ترکان به نحوی در شکل گیری همه دودمان محلی و اتابکی سلجوقی مؤثر بوده است، اما برخلاف تصور رایج، از میان چهار سلسله محلی سلجوقی – سلجوقیان کرمان، سلجوقیان شام، سلجوقیان روم و سلجوقیان عراق – تنها شکل گیری سلجوقیان کرمان با الگوی رایج تطابق دارد. همچنین در بین چهار دودمان اتابکی – زنگیان موصل و شام، ایلدگزیان آذربایجان و اران، سلغریان فارس و اتابکان یزد – نیز، صرفاً اتابکان آذربایجان بر اساس دیدگاه رایج، پایه گذاری شده است. شش دودمان محلی و اتابکی دیگر، بنا به دلایل مذهبی، اقتصادی، نظامی، منازعات قدرت، پاسداری از مرزها، بحران های جانشینی یا ترکیبی از این عوامل و بر اساس الگویی کاملاً متفاوت شکل گرفتند.

از زمان تشکیل شاخه ای از سلجوقیان در شام، این منطقه دستخوش ناآرامی ها و در ادامه روند آشوب دوران پساحمدانی بود. آنچه از دوره سلجوقیان در شام اتفاق افتاد، روندی از جایگزینی حکومت ها توسط نیروهای نظامی همان سلسله بود که یکی پس از دیگری از سال 478 تا 570ه.ق. روی کار آمدند. این پژوهش تلاش کرده است تا به این سؤال پاسخ دهد که روند جایگزینی حکومت ها در این بازه زمانی چگونه بود؟ برای پاسخ به این سؤال زمینه های سقوط و جانشینی حکومت های شام و پیشینه افرادی بررسی شده است که سلسله ای را جایگزین سلسله پیشین کرده اند و درنهایت با استفاده از روش تاریخی کمی، روند جایگزینی بررسی شده است. براساس یافته های پژوهش، جایگزینی سلسله ها ازنظر زمانی روندی رو به افزایش داشته و به مرور از تشتت های قبلی، که میراث حکومت های محلی و کوتاه مدت قبایل عرب بود، کاسته شده است تا به سلسله های طولانی و گسترده ای مانند زنگیان و ایوبیان ختم شده است.