زائوم

هدف در این جستار بررسی و تحلیل موضوع زائوم در ادبیات عامه است، زیرا ادبیات عامه بستری مناسب برای نمود زائوم بوده و هست و اساساً یکی از عناصر و موتیف های پرتکرار در ادب عامه، زائوم است. نمونه های این پژوهش از ادبیات عامه منطقه تربت جام انتخاب شده است. زائوم ( Zaum ) به واژه هایی گفته می شود که از منطق زبانی عدول کرده، فاقد معنا و مهمل اند، ولی با ایجاد موسیقی در شعر (نیز در امثال و حکم و ترانه ها) موجب انگیزش عاطفی و خوشایندی می شوند. در پژوهش های ادبی این اصطلاح از مکتب آینده گرایی روسی سرچشمه می گیرد. نخستین بار شفیعی کدکنی آن را وارد مطالعات ادبی فارسی کرد. بنابر تقسیم پژوهشگران، زائوم به سه دسته نشانه شناسیک، صرفی و آوایی تقسیم می شود. این تقسیم بندی براساس زائوم در سطح کلمه است که در ادبیات عامه دیده می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که زائوم در سطح مصراع (جمله) نیز اتفاق می افتد. «هیچانه ها» و «تزریق» نمونه زائوم جمله اند. زائوم گرچه بی معنی است، اما موجب تولید و افزونی موسیقی می شود .درنتیجه این موسیقی بار معنایی را جبران می کند. در بعضی شعرهای عامه که شاعر تبحر شعری بالایی ندارد، دست به خلق زائوم می زند. در شعر کودکان چون به موسیقی بیشتر از معنا پرداخته شده است، زائوم پررنگ تر است.

ویلیمیر خلبنیکوف یکی از شاعران برجسته روسی و از بنیان گذاران مکتب فوتوریسم در روسیه است. در ایران او را بیشتر به عنوان شاعر می شناسند و پژوهش های زبان شناسی او چندان موردتوجه و بررسی قرار نگرفته است. خلبنیکوف در نظام شاعرانه سمبولیست ها تجدیدنظر کرد. اگر در سنت سمبولیسم، واژگان چون نماد تصور می شدند و با زبانی شاعرانه در شعر نمود می یافتند و معنای پنهان آن ها ارزش داشت، در نظام شعری خلبنیکوف، واژه ها با ساخت آوایی خود، دارای مفهوم ذاتی و ارزش شاعرانه بودند و به این ترتیب وی توجهات را به گذشته زبان معطوف داشت و تصورات رایج پیشین درباره زبان را دچار تغییر و تحول کرد. جستار پیش رو، به شیوه توصیفی تحلیلی، و با هدف گشودن چشم اندازی به دستاوردهای فوریست های روسی، انجام شده است و به دنبال پاسخ به این پرسش است که کاوش های زبانی خلبنیکوف، به عنوان یکی از شاخص ترین چهره های فوتوریسم روسی، چه بوده و چه برآیندی برای زبان روسی داشته است. با بررسی نظریات زبانی شاعر، این نتیجه حاصل شد که تحقیقات زبانی او باعث گسترش سامانه واژگان در زبان روسی و ایجاد یک زبان جهانی با نام «زائوم/ فرامعنا» شده است. زبانی که در آن آوا خود مولّد معناست. همچنین این نتیجه حاصل شد که بدون تحقیقات زبانی خلبنیکوف، نظریات فرمالیست ها امکان بروز و ظهور نمی یافت. از نظر این شاعر همخوان ها در واژه نسبت به واکه ها اهمیت بیشتری دارند؛ به ویژه نخستین همخوان که معنای کل واژه را هدایت می کند. لذا از نظر خلبنیکوف واژگانی که با یک حرف همخوان مشابه آغاز می شوند، معانی مشابهی را حمل می کنند. متن خبر مورد نظر

در مطالعه و بررسی غزلیات شمس با ابیاتی مواجه می شویم که موسیقیایی، امّا فاقد معنایی خاص هستند. عبارات این ابیات که در برخی از پژوهش ها، با نگرشی فرمالیستی، زائوم یا فراخرد نامیده شده اند، بحث ها و چالش های فراوانی در میان پژوهشگران برانگیخته اند. دریافت پاسخ این پرسش که منشأ روان شناختی سرایش چنین ابیاتی چیست و ریشه در چه رویدادهایی در زندگی مولانا دارد، یکی از مباحثِ دارای اهمیّت و ضرورت ویژه است. در پژوهش پیش رو با رویکرد تحلیلی توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و به ویژه با بهره گیری از اندیشه های روان شناختی کارل گوستاو یونگ به بررسی این ابیات خواهیم پرداخت. بدنه اصلی مقاله را بررسی روان شناسانه ابیاتی از مولانا تشکیل می دهد که می تواند مصداقی از زائوم باشد. برآیند این پژوهش، کشف پیوند تنگاتنگی است که در میانه این زائوم ها با نمود کهن الگوی دیونیسوسی وجود دارد و از رویدادهای تراژیک زندگی مولانا سرچشمه می گیرد؛ رویدادهایی که بر شکل گیری اشعار فاقد معنا امّا موسیقیایی غزلیات شمس، تأثیر مستقیم گذاشته است. بر این اساس، ابیات زائوم گونه مولانا، ریشه در ضمیر ناخوداگاه جمعی شاعر دارد و حاصل تجلی کهن الگوی دیونیسوسی وی در پی رویدادی تراژیک، یعنی دوری دفعی از شمس تبریزی است.

آفرینش صورخیال آوای مرغان (ایماژ) در ادب فارسی به سه صورت تجلی یافته است: اول ازطریق جاندارپنداری و نهادن کلام به زبان مرغان، دوم ازطریق حسی که صدای پرندگان به شاعر یا نویسنده می دهد و سوم بازتاب عینی صدای پرنده به عنوان یک عبارت کامل که این عبارت می تواند تقلید صدای مرغان یا تشابهی میان کلام انسانی و آواز پرنده باشد. دو وجه اخیر را می توان به عنوان صورت های بلاغی پوئتیک (بوطیقا) و رتوریکی آوای مرغان در نظر گرفت و به همین دلیل آن ها را برمبنای نظریه ی بلاغی فرمالیسم زائوم یا همان زبان فرامعنا تحلیل کرد. ازسوی دیگر نظریه ی گاستون باشلار که مبتنی بر تخیّل فشارسنجی (پنوماتیک صدا) است، می تواند راهنمای تحلیل ایماژیک آوای مرغان قرار گیرد. تحلیل پنوماتیک ذهنی آواز مرغان، بین فشارسنجی ذهنی صدای پرفشار کلاغ و آوای چهچهه ی کم فشار بلبل و نوای زیر چکاوک که برمبنای آن صور خیال مختلفی خلق می شود، تفاوت قائل است. این مقاله به تحلیل بلاغت آوای مرغان مبتنی بر مبانی بلاغت سنتی و بنیان های بلاغت جدید و مفهوم زائوم در نظریه ی بلاغی فرمالیسم ها پرداخته است.