دیپلماسی سلامت

شیوع ویروس کرونا در جهان، عصر تازه ای را در سیاست خارجی دولت ها رقم زد و اهمیت «دیپلماسی رسانه ای» و «دیپلماسی سلامت» را برجسته ساخت. سوال اصلی که پژوهش حاضر به آن می پردازد این است که «دیپلماسی رسانه ای ایران در ماههای شیوع بیماری کرونا چه ویژگی هایی داشت و چگونه در خدمت دیپلماسی سلامت قرار گرفت؟» فرضیه اصلی پژوهش به دو وجه ایجابی و سلبی دیپلماسی رسانه ای ایران پرداخته و آن را بسترساز دیپلماسی سلامت دانسته است. برای توضیح چگونگی این ارتباط از نظریه دیپلماسی رسانه ای ایتان گیلبوآ استفاده شده است. یافته های پژوهش که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی به دست آمده است نشان می دهد ایران در بعد سلبی از تاکتیک های رسانه ای همچون برجسته سازی، تصویرسازی مثبت و اهریمن سازی و در بعد ایجابی از دو تاکتیک تاکید بر همبستگی بین المللی و تاکید بر تنش زدایی بهره گرفته است. کمک به اتباع ایرانی در سایر کشورها، تسهیل دست یابی به تجهیزات پزشکی، تلاش برای تضعیف کردن تحریم ها، تقویت همکاری با سازمان بهداشت جهانی و بستر سازی برای همکاری های علمی با سایر کشورها در زمینه تولید واکسن کرونا از مهمترین اقدامات دستگاه دیپلماسی سلامت ایران بوده است.

بیماری جهان گستر کرونا از ابتدای سال 2020 تاکنون علاوه بر بیش از هشت میلیون تن مبتلا به ده ها میلیارد دلار خسارت های سنگین اقتصادی برای کشورهای مختلف منجر شده است. دولت ها جهت جلوگیری از تشدید آثار منفی اقتصادی و اجتماعی بحران مذکور به سیاست های قرنطینه دسته جمعی و تزریق منابع مالی هنگفت به بازارهای راکد داخلی اقدام نمودند. مدیریت نرم افزاری بیماری کرونا که در دو سطح داخلی و خارجی به عنوان مکمل مدیریت اقتصادی از آن بهره برده شده است یکی از مهمترین لایه های مدیریت دولتی در دوره همه گیری بیماری کرونا محسوب می شود. چین یکی از اقتصادهای بزرگ جهانی است که توانست است با استفاده از ابزارهای قدرت نرم و مدیریت نرم افزاری بیماری کرونا از آثار منفی این بیماری تاحدودی بکاهد. استفاده از ابزارهای رسانه ای جهت اقناع و هدایت مردم داخل چین و دیپلماسی رسانه ای و دیپلماسی سلامت جهت تاثیرگذاری بر افکار عمومی مردم سایر کشورها به منظور ارایه تصویر مطلوب از حکمرانی داخلی چینی و ایفای نقش دولت مسئولیت پذیر در چهارچوب مدیریت نرم افزاری بیماری کرونا قرار دارد.

یکی از عرصه های مورد توجه دولت ها برای افزایش قدرت نرم خود بویژه در دوران شیوع کرونا در جهان، بحث دیپلماسی سلامت بوده است. سوال اصلی پژوهش حاضر این است که کشورهای کوبا و برزیل به عنوان دو نمونه موفق و شناخته شده در حوزه دیپلماسی سلامت در سطح جهان، چه تجربیاتی داشته اند و ایران چگونه می تواند از این تجربیات برای افزایش قدرت نرم خود در سطح جهانی استفاده نماید؟ فرضیه پژوهش تاکید دارد که در این کشورها بهداشت از موضوعی مربوط به سیاست داخلی خارج و به بعد سیاست خارجی تسرّی پیدا کرده است. کوبا با تکیه بر منافع ایدئولوژیک و اقتصادی آن را در خدمت قدرت نرم خود قرار داد و برزیل مستقیما از همان ابتدا به دنبال بعد سیاسی(شهرت سازی و کسب پرستیز) حرکت کرد. روش مورد استفاده در مقاله روش مقایسه ای-تحلیلی است و از نظریه قدرت نرم برای تحلیل داده های جمع آوری شده استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد تجربیات موفق برزیل در همکاری با سازمان بهداشت جهانی در امر مبارزه با ایدز و نیز تدوین کنوانسیون های بین المللی می تواند از سوی ایران نیز در بحث قاچاق مواد مخدر و آثار مصرف آن تکرار گردد. همچنین ایران می تواند همانند برزیل کمک های مالی خود در زمینه های بهداشتی را از کانال سازمان بهداشت جهانی به دست کشورهای مقصد رسانده و از این طریق بر شهرت بین المللی اش بیفزاید. همچنین موفقیت های کوبا در امر آموزش دانشجویان دیگر کشورها در رشته های پزشکی، صادارت دارو و تجهیزات پزشکی، ارائه خدمات بهداشتی به کشورهای نیازمند، مشارکت در برنامه های واکسیناسیون جهانی و...امکان تکرار شدن از سوی ایران را دارد. 

اولویت اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم توسعه روابط با همسایگان و کشورهای خاورمیانه اعلام شده است. یکی از حوزه های مغفول مانده در این روابط طی دهه های گذشته موضوع دیپلماسی سلامت بوده است. هدف مقاله حاضر بررسی موانع پیش روی سیاست خارجی ایران برای توسعه دیپلماسی سلامت در خاورمیانه است. بنابراین، سوال اصلی پژوهش این است که مهمترین موانع سیاسی- اقتصادی پیش روی دولت سیزدهم برای پیشبرد دیپلماسی سلامت در خاورمیانه چیست؟ فرضیه اصلی پژوهش بر وجود این موانع در سه سطح ملی، منطقه ای و بین المللی تاکید دارد. برای پاسخ به پرسش اصلی از روش کیفی با رویکرد تحلیلی-تبیینی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد پیگیری دیپلماسی سلامت به همان اندازه که امنیت و سلامت جهانی را تضمین می سازد بر توسعه روابط سیاسی-اقتصادی کشورها نیز تاثیرگذار است و ایران می تواند آن را در اولویت سیاست منطقه ای خود قرار دهد. امروزه نیاز به این بعد از دیپلماسی بیش از گذشته در سیاست خارجی ایران احساس می شود. با توجه به شیوع ویروس کرونا در جهان و ایران گام های برداشته شده در این راستا کافی نیست. برداشتن موانع پیش روی دیپلماسی سلامت نیازمند تصمیمات سخت در حوزه بین المللی، برنامه ریزی در حوزه ملی و تنش زدایی و اعتمادسازی در سطح منطقه ای است.

چین ازجمله کشورهای فعال در حوزه دیپلماسی سلامت است. این دیپلماسی در دوران پساکرونا با جدیت بیشتری دنبال شده است. پرسش پژوهش حاضر این است که «دیپلماسی سلامت چین دارای چه اهداف، انگیزه ها، و کارکردهایی است؟ فرضیه پژوهش، انگیزه چین را سیاسی اقتصادی، هدف آن را کسب قدرت نرم و کارکرد آن را اقتصادی سیاسی بیان می کند. در راستای بررسی فرضیه یادشده از روش کیفی با رویکرد تحلیلی تبیینی استفاده شده است. داده های پژوهش نیز به شیوه کتابخانه ای و از منابع الکترونیک گرد آوری شده است. برپایه یافته های پژوهش، دیپلماسی سلامت چین، برخلاف دوران جنگ سرد، دیگر متأثر از مسائل ایدئولوژیک نیست و این کشور بیشتر انگیزه های اقتصادی سیاسی را دنبال می کند. پکن در طول سه دهه اخیر، به ویژه پس از گسترش بیماری کرونا در جهان کوشیده است از دیپلماسی سلامت برای ارتقای قدرت نرم خود در جهان بهره ببرد. غفلت امریکا و اروپا از قاره افریقا و نیازهای پزشکی کشورهای آن، موجب شده است تا چین، دیپلماسی سلامت خود را در بسیاری از کشورهای افریقایی گسترش دهد. نیاز این کشورها به تجهیزات مراقبتی و پیشگیرانه در جریان شیوع کرونا و نیز تهیه واکسن در سال 2021 فرصت های بی بدیلی را برای پکن فراهم کردند.

پیشینه پیوند بهداشت و سیاست خارجی در جهان به بیش از یک قرن پیش بازمی گردد؛ با اینحال رابطه و جایگاه این دو مفهوم با یکدیگر در سیاست خارجی ایران همچنان مبهم و نامشخص است. به نظر می رسد علت اصلی این امر به فقدان یا ضعف چارچوب نظری برای این مهم، در سیاست خارجی ایران بازمی گردد. برپایه ضرورت فوق سوال اصلی پژوهش حاضر این است که جایگاه بهداشت در نظریه های جریان اصلی روابط بین الملل کجاست و چه رابطه ای بین دو مفهوم بهداشت و سیاست خارجی می توان برقرار کرد؟ برای پاسخ به سوال فوق از روش توصیفی-تحلیلی و شیوه کتابخانه ای برای گرداوری داده ها استفاده شده است. یافته های پژوهش به سه رویکرد در تبیین این رابطه و جایگاه اشاره می کند: سیاست خارجی به مثابه بهداشت، بهداشت به مثابه سیاست خارجی و بهداشت به عنوان یکی از دستورکارهای سیاست خارجی. همچنین نشان می دهد امروزه توجه به بهداشت در سیاست خارجی از چارچوب های پیشین اخلاقی و انسان دوستانه(لیبرالیسم) خارج شده و جای خود را در مباحث قدرت و امنیت(واقعگرایی) بازکرده است.

شیوع کرونا در جهان، نیاز به پیگیری دیپلماسی سلامت را به واقعیتی انکارناپذیر برای کشورهای درحال توسعه ازجمله ایران تبدیل کرد. باوجود اینکه ایران تاکنون گام هایی پراکنده، کوتاه و مقطعی در این راستا برداشته است اما همچنان اهداف و برنامه ریزی های وزارت امورخارجه در این حوزه مشخص و قابل ارزیابی نیست. پرسش پژوهش این است که ایران برای داشتن یک دیپلماسی سلامت موفق و کارامد با چه الزامات و چالش هایی روبرو است؟ در پاسخ به سوال فوق فرضیه پژوهش بر اهمیت جایگاه دیپلماسی سلامت در سیاست خارجی ایران به عنوان یک الزام و اولویت و رفع بی اعتمادی و تنش در روابط با دیگر کشورها به عنوان یک چالش تاکید دارد. برای این کار روش کیفی با رویکرد تبیینی-تحلیلی مورد استفاده قرارگرفت. داده های لازم برای این منظور به روش کتابخانه ای از دو دسته منابع نوشتاری و الکترونیک گرداوری گردید و به شیوه ای هدفمند در پاسخ به سوال اصلی پژوهش استفاده شد. یافته های پژوهش نشان دادند ایران برای بهره مندی از یک دیپلماسی سلامت موفق مجموعه ای از الزامات سیاسی و اقتصادی را در سیاست خارجی خود باید مورد توجه قرار دهد. مهمترین الزامات ایران شامل درک اهمیت و جایگاه دیپلماسی سلامت، برنامه ریزی راهبردی برای تحقق آن، آموزش و تربیت دیپلمات های حرفه ای، تنش زدایی و اعتمادسازی و برجسته ترین چالش ها در بعد بین المللی بی اعتمادی به ایران، روابط خارجی ناآرام و پُرتنش و وجود رقبای منطقه ای و بین المللی قوی معرفی گردیدند. همچنین چالش های داخلی در قالب شش دسته مشکلات محتوایی، ساختاری، فرهنگی، حکمرانی، اقتصادی و فرایندی تبیین شد.

دیپلماسی سلامت، یکی از جنبه های دیپلماسی مدرن است که پس از همه گیری کرونا در جهان، موردتوجه بسیاری از کشورهای جهان واقع شده است. هدف مقاله پیش رو، بررسی نقش دیپلماسی سلامت بر حفظ و تداوم پویایی اقتصادی چین، هم زمان با همه گیری کرونا در این کشور و در سطح جهان است. براین اساس، پرسش اصلی پژوهش این است که «دیپلماسی سلامت چگونه به چین کمک کرد تا در شرایطی که کشورهای دیگر با رکود اقتصادی دست و پنجه نرم می کردند، اقتصاد خود را پویا نگه دارد؟» فرضیه اصلی پژوهش این است که «کارکردهای دیپلماسی سلامت، ازجمله گسترش روابط با کشورها، تلطیف چهره بین المللی، فرصت سازی برای کسب منافع اقتصادی از راه توسعه صادرات، و... به چین کمک کرد تا پویایی اقتصاد خود را حفظ کند». روش به کاررفته برای انجام پژوهش حاضر، روش کیفی با رویکرد تحلیلی تبیینی بوده و برای گردآوری داده ها نیز از روش کتابخانه ای استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد که چین توانسته است در پرتو دیپلماسی سلامت به بازارهای جدیدی (در کشورهای درحال توسعه) دست یافته، برای خود شهرت و محبوبیت سیاسی کسب کند و نقش بازیگری مسئول و خیرخواه را به نمایش بگذارد. در نتیجه این سیاست ها، در سال 2020، استقبال از کالاهای بهداشتی چین و به تبع آن، صادرات این کشور، افزایش یافت.

کشورهای اروپایی پیشتاز خلق مفهوم دیپلماسی سلامت در قرن 19 محسوب می گردند. این کشورها در طول یک سده گذشته مجموعه ای از اقدامات برای تقویت دیپلماسی سلامت جهانی در پرتو سازمان بهداشت جهانی اتخاذ کردند. در آغاز سال 2020 اعضای این اتحادیه نیز همانند سایر کشورهای جهان شیوع گسترده کووید-19 در داخل کشورهای خود را تجربه کردند. سوالی که مطرح می شود این است که با توجه به سابقه گسترده کشورهای اروپایی در دیپلماسی سلامت، عملکرد دیپلماسی سلامت اتحادیه اروپا در دوران شیوع کووید-19 چگونه بوده است؟ فرضیه پژوهش بر این گزاره استوار گردید که «دیپلماسی سلامت اتحادیه اروپا برای مقابله با کووید-19 کارامد و موفق بوده است». برای ارزیابی فرضیه از روش کیفی از نوع اکتشافی و شیوه تحلیلی-تبیینی استفاده گردید. همچنین داده های لازم به روش کتابخانه ای گرداوری شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد این اتحادیه برخلاف آنچه انتظار می رفت در عرصه دیپلماسی سلامت جهانی موفق ظاهر نگردیده است. آنها در هیچ یک از ابعاد دیپلماسی سلامت پساکووید یعنی دیپلماسی ماسک و دیپلماسی واکسن موفقیت چشمگیری بدست نیاورند. اتحادیه اروپا به جای اینکه کووید-19 را به فرصتی برای تقویت حضور بین المللی خود تبدیل کند و رهبری جهان را در دست گیرد گرفتار ملی گرایی و منطقه گرایی گردید. همچنین، همه گیری کرونا نشان داد که تا چه میزان گزاره هایی که لیبرالیست ها درخصوص همکاری دولت ها و وابستگی متقابل بیان می کنند در شرایط بحرانی و در کانون نشر این نظریه ها-اروپا- می تواند در سایه تردید قرارگیرد.

دیپلماسی سلامت بیش از یک قرن است که در دستور کار سیاست خارجی دولت ها قرار گرفته است. دیپلماسی سلامت به کشورها کمک می نماید تا با ایجاد قدرت نرم، فرصت های بیشتری برای تحقق منافع ملی خلق نمایند. آمریکا ازجمله کشورهایی است که در حوزه دیپلماسی سلامت همواره فعال بوده و در مجامع بین المللی همچون سازمان بهداشت جهانی حضوری پررنگ و اثرگذار داشته است. هدف مقاله حاضر مقایسه دیپلماسی سلامت آمریکا در دوران ترامپ و بایدن برای تحلیل بهتر و دقیق تر سیاست خارجی آمریکا است. پرسش اصلی مقاله این است که مهم ترین وجوه تفاوت و تشابه دیپلماسی سلامت آمریکا در دوران ترامپ و بایدن چیست؟ برای پاسخ به سؤال فوق از روش مقایسه ای استفاده شده و داده ها با بهره گیری از روش کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته های پژوهش نشان دادند دیپلماسی سلامت جو بایدن در چهار حوزه با دیپلماسی سلامت ترامپ متفاوت بوده است: راهبرد آمریکا در مقابله با بیماری ها، مشارکت در درمان بیماری ها (اعطای واکسن و...)، چندجانبه گرایی به جای یکجانبه گرایی، و نحوه عملکرد آمریکا در حوزه بهبود زیرساخت امنیت بهداشت جهانی در بلندمدت. در کل می توان گفت کنار گذاشتن یکجانبه گرایی در پیش گرفته شده از سوی ترامپ در عرصه جهانی و تعامل با متحدین و نهادهای بین المللی مهم ترین وجه بارز تفاوت دیپلماسی سلامت بایدن با ترامپ بوده است. باوجود تفاوت های فوق هر دو رئیس جمهور در سیاست های زیر دارای تشابه بودند: اولویت سلامت شهروندان آمریکایی بر دیگر کشورها، اعمال محدودیت های مالی و پزشکی بر دولت های مخالف و منتقد آمریکا، کاهش هزینه داروهای تجویزی، اجرای قوانین ضد انحصار و تداوم برنامه ملی بیمه اجتماعی.