فلسفه و عرفان

ژرژ برنانوس نویسنده قرن بیستم فرانسه، در آثار خود نقش چشمگیری به زنان داده است. در این میان، مضامین معنوی که درونمایه نوشته های اوست،دستمایه پرداختن به هویت انسانی، برخورد میان نیروهای خدایی و اهریمنی، و مسایل پدید آمده از این دو واقعیت ماورایی می شود. هر چه بیشتر در آثار او پیش می رویم،شاهد تحول شخصیت های مختلف ایم. به نحوی که در بسیاری از رمان های برنانوس،در انتهای داستان، شاهد مرگ توأم با آرامش گنهکارانی هستیم که تابش نور ایمان و حرارت عشق شخصیت های روحانی، موجب دگرگونی دلهای سرد و ظلمت زده شان گشته و بازگشت به سرچشمه پاکی ها را به ارمغان می آورد. در این نوشتار به بررسی نقش قهرمان زن (شانتال) در رمان لذت پرداخته شد. سیر زندگی روحانی و سراسر نور این دختر جوان در پرتو عشق و ایمانو هدایت گنهکاران به سوی جایگاه متعالی از اهداف این پژوهش بود. در جدال میان ظلمت و نور، این زن است که موجب پویایی و حرکت قصه شده و واسطه پیدایش ارتباط معنوی میان شخصیت های مختلف می شود.ونقش کلیدی رمان لذت به شانتال داده شده است. این زن با انگیزه دستیابی به قله معنویت، تفاوت فاحشی با دیگر شخصیت های زن آثار برنانوس دارد. توجه خاص برنانوس به موقعیت های مختلف وظرافت رفتار قهرمان زن، بیانگر شناخت نویسنده از پیچیدگیهای حیات معنوی است.

امام خمینی (ره) در مورد اسرار وجودی حضرت فاطمه زهرا (س) حقایقی را بیان نمودند که در آموزه های دینی وعرفانی به آن حقایق اشاره گردیده است. امام خمینی (ره) فاطمه زهرا را تجلی گاه همه ی کمالات انسانی و در واقع موجودی ملکوتی می داند که به صورت انسان در عالم ملک ظهور کرده است؛ زیرا آن حضرت پاره ی وجود کسی است که برجسته ترین نمونه ی «کون جامع» است، به گونه ای که وقتی در مدار طبیعت و فرا طبیعت اوج می گیرد نه تنها مراتب ملک را زیر پا می گذارد، بلکه آفاق ملکوت را نیز پشت سر می اندازد و در والاترین افق شهود، به دیدار معبود بار می یابد.لذا امام خمینی (ره) به عنوان اسلام شناس جامع و فیلسوفی ژرف نگر و عارفی حقیقت بین ، حضرت فاطمه زهرا(س) را معجزه ی تاریخ و افتخار عالم وجود معرفی نمودند ، که تمام هویت انسانی در او جلوه گر شده است؛ به گونه ای که از ایشان به عنوان برترین الگوی معرفت، تقوا، علم آموزی، ولایت مداری، ساده زیستی و تربیتی نام برده اند.

در عرفان اسلامی از قرن ها پیش برخورد بسیار پیشرفته ای با زنان وجود داشته و در مواردی که لازم بوده مانند مراحل خودسازی و سیر و سلوک، هیچ تفاوتی بین زن و مرد قائل نشده و در مواردی حتی زن را والاتر و ارزشمندتر در نظر گرفته و حقوق فوق العاده ای برای زن قائل بوده است که چون بر پایه دو عنصر اصلی یعنی «معنویت و عشق» بوده، زن را به مقام و ارزش شایسته او می رساند و زنان می توانند یکی از واسطه های برتر در عروج مردان به سعادت و قُرب الهی باشند. در عرفان اسلامی جریان مستقلی به نام «جریان عاشقانه» و یا «عرفان جمالی» وجود دارد. یکی از بزرگان این مکتب «فخرالدین عراقی»،شاعر عاشق و عارف قرن هفتم هجری است. وی معتقد بودکه هویت و اصالت و ویژگی های عاطفی، جسمی و روحی و فکری «زن»، از او یک منبع مهر و محبت و عاطفه می سازد و زن را به عنوان یکی از زیباترین مظاهر جمال الهی در آفرینش معرفی می کند.

درمسیحیت، زنانی که ازخدا می ترسندوبه عبادت او می پردازند وبه امورات دنیوی وهوس ها پشت پا می زنند«زنان راهبه» گفته می شود.این زنان پس ازگذشتن،از تعلقات دنیوی، هم چون ازدواج ودوری از خانواده،به صلاحیت اسقف کلیسا، به عضویت صومعه در می آیندو ملزم به اجرای قوانینی خاص وشاق می شوند.در بررسی های این پژوهش نشان داد که رهبانیت شرقی بیشتر بر مبنای قوانین سنتی انزوا وعزلت گزینی است.امادررهبانیت غربی، بلکه زنان عارف (راهبه ها) به عنوان مبلغ ومعلم دینی به سایر نقاط فرستاده می شوند و وظیفه ی تبلیغ قوانین کلیسایی را بر عهده دارند. قرون وسطی، دوران طلایی راهبه هاست که توانستند شخصیت های ممتازی را درخود شکوفا کنند و باعث تعالی وپیشرفت موضوعات عرفانی شوند. دراین دوران شکوفایی فرقه های متعددی از قبیل فرانسیسکن ها، دومینیکن ها و بیگن ها ظهور کردن دکه زنان درآنها نقش پررنگی داشتند.

هدف از تحقیق حاضر بررسی جایگاه معنوی زن درعرفان اسلامی می باشد. عرفان حقیقی و ناب باطن دین است که ریشه در جان آدمی دارد و با فطرت انسان سرشته شده است و از این رو در ادبیات عرفانی، زن نماد و مظهر جمال الهی و نماد «حبّ» الهی است. تحقیق حاضر با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است و به واکاوی نوشته های شعرا و عارفان در زمینه جایگاه معنوی زن پرداخته است. بر این اساس در بررسی های نوشته های عرفای اسلامی مانند ابن عربی مشخص شد به اقتضای حال و مقام سخن، گاه زنانی را به عنوان اسوه و الگو معرفی کرده اند که مردان باید درس توحید، مردانگی، توکل، فداکاری و...را از آن ها بیاموزند. هم چنین طی بررسی جایگاه زن در دیدگاه برخی شعرا و نویسندگان معروف عارف مسلک مانند عطار نیشابوری و مولانا مشخص شد که زنان در کسب مراتب معنوی در مقایسه با مردان کم نداشته و بسیاری از آنها به بالاترین درجات رسیده اند.

باورود نظریه «اصالت وجود در تحقق» از عرفان به فلسفه توسط صدرالمتألهین در قرن یازدهم تحول بزرگی در فلسفه شکل گرفت. او  مصداق این نظریه را  دو مورد قرار داد: اول حقیقت لابشرطی «وجود» که در عرفان هم سابقه داشت؛ دوم وجودات خاص امکانی  که در عرفان سابقه نداشت. پس بر اساس تعمیم او وجودات خاص امکانی نیز اصیل و موجود بالذات شدند و این مستلزم پذیرش وجوب ذاتی آنها بود که مقبول و معقول نبود. صدرالمتألهین خود به این اشکال متفطن بود و برای حل اشکال دو  پاسخ ارائه کرد: یکی بر اساس فرق بین معنای «بالذات» در دو تعبیر «واجب الوجود بالذات» و «موجود بالذات» و دیگر بر اساس فرق بین «ضرورت ذاتی» و «ضرورت ازلی»؛ ولی هیچ یک از دو پاسخ، رافع اشکال نبودند و این، اضطرابی را در آرای خود صدرالمتألهین به وجود آورده است؛ لذا او در برخی آثارش از تعمیم خود عقب نشینی کرده است.

در مسئلۀ نسبت بین حق و خلق عموم فلاسفه به تجانس موجودیت حق و خلق قایل اند؛ یعنی حق و خلق، هر دو را موجود حقیقی می دانند، گرچه درباره معیار موجودیت بین آنها اختلاف هست. مشائیان موجودات را حقایقی بسیط و کاملاً  متباین می دانند و اشراقیان موجودات را از سنخ ماهیات قرار می دهند و فیلسوفات حکمت متعالی معتقدند موجودات از سنخ وجود مستقل یا رابط اند و نظر عرفا در این مسئله نفی هر تجانسی بین حق و خلق است. آنها حق را موجود حقیقی و خلق را موجودنما یا شیء مجازی می دانند و از منظر آیات و روایات دینی تجانس بین حق و خلق باطل است. به نظر می رسد دیدگاه عرفا مؤید به براهین عقلی و نقلی است و دیدگاه فلاسفه در هر سه مکتب مشایی، اشراقی و متعالی با اشکالات عقلی فراوانی مواجه است که پذیرش آنها را ناممکن می سازد؛ از ین رو دیدگاه عدم تجانس بین حق و خلق به این صورت که حق موجود حقیقی و بالذات و مخلوقات موجود بالعرض و مجازی است، دیدگاهی است که برهان عقل و نقلی دارد و باید آن را پذیرفت.

خرد و عقل از مهم ترین عناصر مفهومی و واژگانی پهنه ادب فارسی است که دامنه کاربرد آن از آثار نخستین شعرای فارسی دری که بیشتر رویکردی آفاقی و حکمی داشتند تا آثار شعرای قرن پنجم تا هشتم که رویکرد آنها به تدریج انفسی و عرفانی شد گسترده شده و جایگاه آن در این سیر زمانی تغییرات عمیقی یافته است. این برداشت های متناقض در آثار این دو دسته از شعرا، که می توان از آنها به حکما و عرفا یا صوفیان یاد کرد، می تواند موضوع تحقیقات زیادی باشد (و بوده است) و در این تحقیق به سیر تدریجی این دگرگونی (که حاصل عوامل و شرایط گوناگون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و حتی زبانی بوده است) از آثار نخستین شعرا که بیشتر صبغه ای حکیمانه داشتند تا آثار شعرای قرن هفتم و هشتم که بیشتر سبغه و رنگ عرفانی و صوفیانه داشتند پرداخته شده. هم شعرای حکیم و هم شعرای عارف اشعار متعددی با مضمون عقل یا خرد داشته اند اما ازآنجاکه دیدگاه و نگرش کلی آنها به سایر پدیده های مادی و معنوی کاملاً متفاوت و گاه متضاد است با وجود استفاده تقریباً یکسان از این واژگان، محصول کار آنها متفاوت و متباین و گاه متناقض است. دلیل این امر آن است که دیدگاه این دو دسته از شاعران از منابع و مشرب های فکری کاملاً متضادی درباره پدیده های عالم هستی سرچشمه می گیرد.