کراجکی

شیخ مفید در میان متکلمان امامیه، جایگاه ویژه و ممتازی دارد و بی تردید تحلیل و تبیین او از آموزه های اعتقادی، نقشی تأثیرگزار در تحلیل تاریخ فکر امامیه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهیت آن، از جمله آموزه هایی است که شیخ مفید پیرامون آن رساله ای مستقل تحریر کرده است و برخی شاگردانش همچون کراجکی، تبیین و تحلیل او را پرورانده اند. خط فکری شیخ مفید، اگرچه همانند تمامی متکلمان عدلیه اراده را حادث می داند، ولی ازیک سو بر اساس روش شناسی ای که در کلام ورزی خویش بدان التزام دارد، و از سویی دیگر بر پایة برخی از روایات، بین اراده خدا و ارادة انسان تفاوت می گذارد و به لحاظ وجود شناسی، اراده را همان امر مکوّن عینی و خارجی می داند. شیخ مفید در معنا شناسی صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دلیل سمع می توان خداوند را مرید دانست. از این رو، استمعال این صفت را برای خداوند مجازاً روا می دارد. اما این تبیین را پیش تر برخی از معتزلیان بغدادی، همچون بلخی کعبی، هم ارائه کرده و برای آن دلیل اقامه نموده بودند. بعید نیست اقبال شیخ مفید به رویکرد و تحلیل معتزلیان بغدادی، به دلیل همسو انگاری این دیدگاه با روایات امامیه بوده باشد.

شیخ مفید در میان متکلمان امامیه، جایگاه ویژه و ممتازی دارد و بی تردید تحلیل و تبیین او از آموزه های اعتقادی، نقشی تأثیرگزار در تحلیل تاریخ فکر امامیه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهیت آن، از جمله آموزه هایی است که شیخ مفید پیرامون آن رساله ای مستقل تحریر کرده است و برخی شاگردانش همچون کراجکی، تبیین و تحلیل او را پرورانده اند. خط فکری شیخ مفید، اگرچه همانند تمامی متکلمان عدلیه اراده را حادث می داند، ولی ازیک سو بر اساس روش شناسی ای که در کلام ورزی خویش بدان التزام دارد، و از سویی دیگر بر پایة برخی از روایات، بین اراده خدا و ارادة انسان تفاوت می گذارد و به لحاظ وجود شناسی، اراده را همان امر مکوّن عینی و خارجی می داند. شیخ مفید در معنا شناسی صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دلیل سمع می توان خداوند را مرید دانست. از این رو، استمعال این صفت را برای خداوند مجازاً روا می دارد. اما این تبیین را پیش تر برخی از معتزلیان بغدادی، همچون بلخی کعبی، هم ارائه کرده و برای آن دلیل اقامه نموده بودند. بعید نیست اقبال شیخ مفید به رویکرد و تحلیل معتزلیان بغدادی، به دلیل همسو انگاری این دیدگاه با روایات امامیه بوده باشد.

آگاهی از شبکه ارتباطی عالمان امامی و نحوه ارتباطات آنها با مرکز هر دوره،امری اثرگذار در شناخت ما از اندیشمندان کمتر شناخته شده مناطق مختلف است.امری که توجه به آن از جنبه های مختلفی همچون روابط استاد- شاگردی(عالم پروری)،اثربخشی تفکرات و نیز نوع و محتوای آثار تولید شده حائز اهمیت است. از اینرو در پژوهش حاضر، با تمرکز بر کراجکی(م.449) به عنوان یکی از علمای شام، رابطه استاد- شاگردی او با زعمای مکتب بغداد مورد توجه قرار گرفته و سپس تاثیر آن بر عملکرد علمی کراجکی در شام بررسی شده است. نتیجه این پژوهش توصیفی- تحلیلی حاکی از آنست که طوسی استاد کراجکی نبوده، همانطورکه میان کراجکی و سید مرتضی با وجود قرابت فکری، رابطه استاد- شاگردی وجود نداشته است. از میان زعمای مکتب بغداد، شیخ مفید تنها استاد کراجکی بوده است. ارتباطی که بر آراء فقهی، کلامی و اندیشه سیاسی او تاثیر گذارده است. انتخاب موضوعات آثار تالیفی او را تحت الشعاع قرار داده، بر گزینش و نحوه نقل روایات تاریخی در آثار این اندیشمند موثر بوده و در گسترش مکتب متکلمان در شام نقش داشته است.

علم امام، گستردگی و ویژگی های آن ازجمله مباحث چالشی در تاریخ کلام شیعه امامیه بوده و پاسخ های متعددی به مسئله علم امام، ازجمله عدم ضرورت دانش امام به دایره غیب یا ضرورت این علم ارائه شده است. مسئله مقاله حاضر، قلمرو علم امام و ویژگی های آن از دیدگاه مرحوم کراجکی است. هدف از پژوهش، پاسخ به این پرسش است که گستردگی دانش امام به دین تا چه حد بوده؟ و آیا قلمرو علم امام در دایره امامت، شامل علوم غیبی نیز هست؟ پاسخ به این پرسش به روش توصیفی تحلیلی ارائه شده است. کراجکی به عنوان یکی از متکلمان امامیه منتسب به مکتب بغداد با اتخاذ رویه ای میانه، به این مسئله با رویکرد پاسخ به شبهات پرداخته و پاسخ او به عنوان متکلم نزدیک به عصر حضور، مهم تلقی می شود. یافته های مقاله شامل بررسی ادله کراجکی در ضرورت کمال علمی امام به دین و علم امام به برخی نهان ها و امور غیبی با قید لا علی الدوام و با ویژگی های خاص چون علم شأنی و معصومانه است.

امروزه پژوهشگران برای بسیاری از کتاب ها ، فهارس تخصّصی تهیّه می کنند. این فهارس دربردارنده «عناوین» و «آدرس» محتواهای مشابه یک کتاب است. اگر فهرست ها با رعایت قواعد فهرست نویسی و به صورت هدفمند و روشمند ، گردآوری شده باشند ، می توانند ترسیمی از محتوای کتاب و وضعیت آماری آن را ارائه کنند. چنین امکانی ، زمینه تحلیل کتاب را آسان کرده و تسریع می نماید. مثلاً هنگامی که «فهرست راویان» یک نگاشته حدیثی استخراج شده و در فهارس تخصّصی آن می آید با بهره گیری از این فهرست می توان به سرعت ، نقش هر راوی در انتقال تراث و راویان پُرکار در هر موضوع را شناسایی کرد. هدف از این نگاشته ، بیان برخی از فواید و قابلیّت های پژوهشی فهرست های تخصّصی موجود در پایان برخی از کتاب ها با تطبیق بر فهارس تخصّصی کتاب «معدن الجواهر و ریاضه الخواطر» است.