برابرنهاد

ترجمه های قرآن کریم یکی از مهم ترین منابع شکل دهنده به ذهنیت مخاطبان غیر عرب زبان قرآن درباره مفاهیم این کتاب آسمانی هستند. واژه «عذاب» یکی از واژگان پرکابرد قرآن کریم است که در ساخت طرح واره قرآنی نسبت به معاد و زندگی در سرای آخرت نقشی کلیدی دارد. این تحقیق به بررسی این امر می پردازد که مترجمان فارسی قرآن، چه معادل هایی برای این واژه پیشنهاد داده اند. بررسی 50 ترجمه فارسی قرآن کریم در دوره های زمانی مختلف، با استفاده توأمان از روش های توصیفی- تحلیلی و روش های آماری، نشان می دهد که مترجمان فارسی زبان قرآن، اهتمام چندانی به معادل یابی برای این واژه نداشته اند و در اکثر قریب به اتفاق موارد، از خود واژه «عذاب» برای ترجمه استفاده نموده اند. البته در طول سده های میانه هجری، استفاده از خود واژه برای ترجمه به تدریج و با سرعت بسیار کم، رو به کاهش بوده که این سیر نزولی، در سده های معاصر شکسته می شود و اکثر مترجمان معاصر نیز رویه متقدمان را پیش گرفته اند. در اندک مواردی که از خود واژه برای ترجمه استفاده نشده، واژگان «مجازات، شکنجه، کیفر، عقوبت، آزار، گرفتاری، بلا و عقاب» به ترتیب کثرت استعمال، به عنوان برابرنهاد این واژه به کار رفته اند که به نظر می رسد از میان موارد فوق، واژه «کیفر» واژه مناسبی برای هم ارزی با کلمه «عذاب» در قرآن کریم باشد.

در واژه سازی های علمی علاوه بر توجه به ظرافت های ریشه شناختی باید به دو نکته توجه کرد. نخست آنکه برخی واژگانِ نظری به نحوی مستقیم یا غیرمستقیم بار استعاری واژگانی را از جامعه ای که نظریه در آن شکل گرفته حمل می کنند. دوم آنکه برخی از واژگان کلیدی موجود در برخی نظریه های علمی شبکه معنایی درهم تنیده ای را شکل می دهند. بنا بر این برای هر واژه این شبکه باید به سایر واژگان شبکه نیز توجه داشت. این باعث می شود که در چنین واژه گزینی هایی فلسفه علم نیز نقش مهمی بازی کند. در این مقاله به سراغ نظریه اوولوشن می رویم و برای روشن شدن اینکه واژگان علمی در بستر تاریخی خود معنا می یابند اشاره هایی به فضای اجتماعی و سیاسی ظهور این نظریه در غرب خواهیم داشت. به نحوی مفصل تر به برخی اندیشه های سیاسی، دینی و اجتماعی ظهور نظریه در میان اعراب، ترکان عثمانی و ایرانیان اشاره می کنیم که احتمالاً بر یافتن معادل مناسب برای اوولوشن تأثیر داشته است. ساختار مقاله چنین است که ابتدا اشاره ای بسیار کوتاه خواهیم داشت به اهمیت شناختی واژگان. سپس، تلاشی خواهیم داشت در معرفی تاریخچه ای از معادل های پیشنهادی در میان اعراب، ترکان عثمانی، و بالاخره در میان فارسی زبانان برای واژه «اوولوشن». در قسمت بعد به رایج ترین دلایلی که طرفداران برابرنهادْهای مشهور برای انتخاب خود می آورند اشاره می شود. آنگاه بحثی فلسفی را در خصوص واژه اوولوشن در متون کنونی زیست شناسی و فلسفه زیست شناسی پی می گیریم که البته در دسترس نخستین پیشنهاددهندگان نبوده است. خواهیم دید در میان خود زیست شناسان صاحب نام قرن بیستم نیز بر سر جهت داری فرایند تکامل اختلاف نظر بوده است. بخشی از این اختلاف می تواند به ابهام در گفته های خود داروین بازگردد؛ اما جدای از اینکه داروین در این باب چگونه می اندیشیده است بحث جهت داری فرایند اوولوشن تا به امروز در میان زیست شناسان برقرار است. در بخش پیشاپایانی به چند مفهوم دیگر در نظریه اشاره می کنیم و نشان می دهیم نوع تفسیر ما از این مفاهیم می تواند در جهت دار دیدن یا ندیدن فرایند اوولوشن، و در نتیجه بر گرایش به گزینش یکی از برابرنهادها اثر گذارد. در بخش نهایی پیشنهادی برای این سنخ پژوهش ها عرضه می شود.

متن قرآن کریم در عین اینکه روشن و فهم شدنی است، معناهای ظریف بسیاری دارد و با نحوی بلیغ و ایجازی بی نظیر نگاشته شده است. طبق این توصیف، در ترجمه قرآن لازم است، هم سادگی متن، برگردان شود و هم ظرایف معنایی و بلاغی و نحوی آن مورد توجه قرار گیرد. ترجمه طاهره صفارزاده از قرآن کریم، با زبانی روشن و همه فهم نوشته شده است؛ اما در جاهایی، دلالت های معنایی واژگان و نحوِ متن، با دقت و ایجاز برگردان نشده است. نگارندگان مقاله حاضر با بررسی ترجمه فارسی قرآن کریم از طاهره صفارزاده و مقایسه آن با واژگان و ساختارهای نحوی متن عربی دریافتند که بخش هایی از این ترجمه، از متن عربی فاصله دارد و متأثر از ترجمه انگلیسی قرآن است. برای تحقق این هدف، متن چهار جزء آخر ترجمه طاهره صفارزاده، با قرآن کریم و ترجمه انگلیسی قرآن از عبدالله یوسف علی مطابقت داده و گونه های تأثیرپذیری صفارزاده از ترجمه انگلیسی استخراج و تحلیل شد. با بررسی های دقیق، این نتیجه به دست آمد که در ترجمه صفارزاده تغییراتی نظیر نادستوری بودن، افزوده های زبانی، تغییر دلالت، برابرنهادهای نامناسب و برابرنهادهای توصیفی صورت گرفته که تحت تأثیر ترجمه انگلیسی بوده است.

تکامدها، واژه هایی هستند که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته اند و به دلیل تک کاربرد بودن و کم بودن قرینه های فهم آن در متن، کار ترجمه را سخت و دشوار می کنند. واژه «عبقری» تکامدی است که به دلیل فاصله تاریخی و متروک شدن ریشه اصلی واژه، برابرنهادهای مختلفی برای آن در ترجمه ها و تفسیرهای قرآن کریم بیان شده است. محققان برای این واژه در حدود 25 معنا با نقش هایی متفاوت در جمله قائل شده اند. در این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ داده های ترجمه ای و تفسیری این واژه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که این برابرنهادها در سه گروه اسمی، وصفی و اسمی – وصفی دسته بندی می شوند که هر یک معنایی را بازتاب می دهند. ایراد اساسی این ترجمه ها، توجه صرف به مصادیق و در نظر نگرفتن معنای اصیل "عبقری" که به معنای «شگرف و بی نظیر بودن» است، خلط معانی به کار رفته در ترجمه "عبقری" با "رفرف" و در نظر نگرفتن مقام آیه که در مقام بیان و معرفی نعمت های بی نظیر و شگفت انگیز بهشتی است، می باشد. از این لحاظ، صفت بودن «عبقری» محتمل است و می توان «عبقری» را صفتی به معنای «شگرف و بی نظیر» دانست.