أوفوا بالعقود

با پیچیده تر شدن و گسترش روابط انسان ها، عقود و قراردادهای نوینی پدید می آیند که ارتباطات بشر را تحت سلطه خود قرار می دهند. پرداختن به عقود نوظهور از مباحث مهم فقه و حقوق اسلامی به شمار می رود که در حقوق، با عنوان اصل حاکمیت اراده از آن یاد می شود و ماده 10 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز به آن اشاره دارد و از این رو اثبات قراردادهای نوظهور و عدم انحصار آن ها در عقود زمان شارع اهمیت فراوانی می یابد. از مهم ترین دلایلی که برای عدم انحصار شرعی عقود بیان شده، آیه شریفه «یا أیّها الّذین آمَنوا أوفوا بالعقود» می باشد. در این نوشتار که به شیوه توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای نگاشته شده، به بررسی نحوه دلالت آیه مذکور بر منحصر نبودن عقود در زمان شارع و همچنین اشکالات مطرح شده پیرامون آن پرداخته و بیان شده آیه شریفه به طور کامل بر عدم انحصار عقود شرعی و شمول واژه «العقود» بر عقود نوپدید دلالت دارد.

خداوند در فراز نخست آیه ی 1 سوره ی مائده می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید به عقود خود وفا کنید». در باب مفهوم لفظ «عقود» در این آیه، میان مفسران قرآن کریم اختلاف دیدگاه وجود دارد. برخی با تفسیر مضیّق این آیه، عقود را منحصراً به مواردی همچون «عهود مسلمانان و مشرکان» یا «میثاق های اهل کتاب برای تصدیق نبوت حضرت محمّد (ص)» یا «عهود پذیرش خلافت حضرت علی (ع)» یا «احلاف» یا «محرمات و واجبات» عطف نموده اند. گروهی دیگر با برداشتی موسّع از آیه مورد بحث، آن را شامل جمیع «احکام الهی»، «قراردادهای اجتماعی»، «اعمال حقوقی» و «عهود انسان با خداوند» دانسته اند. هم سوی با مفسران، فقیهان نیز از «أوفوا بالعقود» دو برداشت مضیّق و موسّع داشته اند: برخی وجوب وفای به قراردادها را تنها شامل عقود رایج در عهد شارع مقدس انگاشته و گروهی همه قراردادها را مشمول وجوب یاد شده قلمداد کرده اند. نگارندگان با عنایت به عموم لفظ عقود، برداشت های تفسیری و فقهی موسّع را صحیح تر دانسته اند؛ مضافاً نشان داده اند هم نشینی این دو برداشت، به وضوح نظام قراردادهای تمدّن اسلامی را کارآمد نموده و در طول تاریخ توسعه داده است، زیرا از رهگذر اعتباربخشی به قراردادهای نوین و اثرگذاری بر قوانین موضوعه، تسهیل روابط اجتماعی و تقویت رفاه عمومی را در پی داشته است.