آیات حجاب

پرداختن قرآن کریم به موضوع حجاب مانند اغلب مباحث اجتماعی، به شیوه تدریجی و براساس مبنای جامعه شناسانه است. خدای متعال بعد از بیان مباحث فطری و زیربنایی حجاب و فرهنگ سازی مناسب، با اشاره به نوع ارتباط زن و مرد و دستور به حفظ فرج و چشم، به بیان چگونگی پوشش و محدوده آن می پردازد. یکی از مهمترین آیات حجاب، آیه 31 نور است که به مباحث جزئی پوشش زنان در برابر نامحرم اشاره دارد. این آیه با وجود تفاسیر متعدد، به خاطر اطلاق برخی کلمات آن و عدم بیان مصادیق جزئی و روایات متفاوت، مورد مناقشه فراوان قرار گرفته است، به ویژه در قرون اخیر به دلیل رواج فرهنگ غربی و نوع نگاه متفاوت به زنان، گروهی تفاسیر رایج پیرامون آیه و نوع پوشش زنان مسلمان را زیر سوال برده و با بیان شبهات، برداشت های متفاوتی را از آیه ارائه کرده اند. این پژوهش با توجه به بیان های متفاوت تفسیری و با در نظر گرفتن شبهات موجود، همراه با استفاده از روایات، آیه فوق را مورد بررسی قرار داده است.

مسأله « حدود حجاب » از جمله موضوعات مهمی است که طی چند سال اخیر پیرامون آن مباحث زیادی مطرح شده است که از جمله آن می توان به گستره شمولیتِ نصوص در این باره اشاره کرد. آقای محسن کدیور از جمله نواندیشانی است که در سلسله درس ها و جلسات حجاب به این مسأله پرداخته و در قالب یاداشتی با عنوان « تأملی در مسأله حجاب » دیدگاه های خود را منتشر نموده است. ایشان بر این باور است که هر چند نصوص روایات، حدود پوشش را بیان می کند، اما نمی توان از ظهور آیات حجاب، حدود پوشش زنان را به دست آورد و این آیات تنها جنبه تأکیدی بر حفظ عفت و پوشش زنان دارد؛ در این جستار با روش تحلیلی- انتقادی، دیدگاه ایشان مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. در پایان این نتیجه به دست آمده که آیات قرآن بر پوشش حداکثری زنان دلالت داشته و ادعای تأکیدی بودن آیات درباره حدود حجاب زنان نادرست می باشد.

با توجه به جایگاه ویژه استعاره در افزون سازی معنا، فهم معانی ابداع شده توسط استعاره و انتقال صحیح آن به زبان دیگر، از ملاک های مهم یک ترجمه محسوب می شود . در این پژوهش با هدف دستیابی به کیفیت انتقال استعاره های آیات حجاب، ده ترجمه فارسی آیتی، انصاریان، الهی قمشه ای، صلواتی، کاویانپور، موسوی گرمارودی، فولادوند، مشکینی، مکارم شیرازی و معزی مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث مربوط به پوشش، گرچه در شش آیه از قرآن مطرح می شود، اما فقط پنج آیه شامل استعاره است. این تحقیق در گام نخست، استعاره ها را بر اساس دو نظریه سنتی و مفهومی مورد تحلیل قرار می دهد تا معانی ابداع شده از آن ها به دقت استخراج گردد؛ سپس با انطباق سنجی با الگوی نیومارک، درصدد است شیوه صحیح برگرداندن استعارها را به دست آورد. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و استنباطی انجام گرفته است. تحلیل استعاره بر اساس دو نظریه نیز، زمینه برداشت کامل و صحیح تر را فراهم می کند. معانی به دست آمده بر اساس این دو نظریه تقریباً شبیه به هم است و این نتیجه باعث می شود در صحت معانی به دست آمده اطمینان بیشتری حاصل گردد. بررسی ترجمه ها، نشان می دهد که مترجمان در برگرداندن این فن، نظام مند عمل نکرده و از نظریه ای خاص تبعیت ننموده اند. از میان ده مورد بررسی شده، ترجمه های فولادوند، کاویانپور، گرمارودی، مشکینی و معزی در انتقال استعاره دقیق تر بوده و بیشتر از شیوه تحت اللفظی بهره برده اند.

از آنجا که شبهات مطرح شده در باره پوشش زنان و مردان روبه گسترش است، شناخت علمی دیدگاه های مفسران در این باره تلاشی بایسته است. ازاین رو، پژوهش حاضر با هدف بررسی حدود پوشش و نگاه در تفاسیر فریقین به روش توصیفی- اسنادی انجام شد. بدین منظور منابع مکتوب مربوطه مورد بررسی قرار گرفت و با ارائه ای نوین، منسجم و منطقی از پژوهش های گذشته درباره حجاب و استدلال بر دیدگاه فقها و مفسران درباره پوشش در آیات 59 سوره احزاب و آیات 30، 31 و60 سوره نور، حدود پوشش و نگاه در تفاسیر فریقین تحلیل و بررسی گردید. نتایج نشان داد که اصل وجوب پوشش مورد اجماع مفسران فریقین و از ضروریات دین است، ولی حدود پوشش میان فقها و مفسران فریقین مورد بحث و گفت وگو است. باوجود شهرت وجوب پوشاندن تمام بدن جز وجه و کفین، تفاسیر دیگری از وجوب پوشاندن همه بدن جز چهره، پوشاندن تمام بدن، پوشاندن تمام بدن جز وجه، کفین و پاها و پوشاندن زینت های ظاهری و ملازمه حدود پوشش و نگاه مطرح شده است.

آیات 31 نور، 53 و 59 أحزاب به عنوان آیات حجاب مشهور است. پژوهش حاضر درصدد بررسی روش تفسیر آیات فوق از دیدگاه صاحبان تفاسیر الکشاف و المیزان است. بر پایه ترتیب نزول و ظاهر آیات، خدای متعال ابتدا در آیه 53 احزاب به مردان مؤمن دستور می دهد که مواجه آنها با همسران پیامبر| «من وراء حجاب» باشد. سپس در آیه 59 از زنان مؤمنه می خواهد خود را با «جلباب» بپوشانند، تا مورد آزار نامحرمان قرار نگیرند. سرانجام در آیه 31 نور با ذکر جزئیات مسئله حجاب، حد و حدود آن را ترسیم می فرماید. در این میان زمخشری گاهی با استناد به روایات ضعیف، تفسیر غیر قابل قبولی را از آیه مورد بحث ارائه داده است که در هنگام مقایسه نظرهای ایشان با نظرهای علامه طباطبایی و ارزیابی دلایل و مستندات ایشان، برخی نظرهای زمخشری مانند: «سبب نزول آیه 53 احزاب ناراحتی و غیرت خلیفه دوم از رفت وآمد مردان اجنبی به منزل پیامبراکرم| است» به طور قطع قابل خدشه است. همچنین هر دو مفسر گاهی بدون دلیل، دست از ظاهر آیه برداشته و تفسیری خلاف ظاهر ارائه کرده اند.

گفتمان کاوی تطبیقی بین قرآن و مطالعات قرآنی می تواند به عنوان یک ارزیابی جامع و روشمند به کار رود. در این شیوه با تأکید بر هم وزنی و هم جهتی قرآن و اثر مربوطه، می توان قضاوت کرد که نظام کلی اثر با نظام کلی قرآن هماهنگ باشد. در این نوشتار، گفتمان دو آیه 30 و 31 سوره نور و گفتمان تعدادی از تفاسیر معاصر به صورت تطبیقی و با روش توصیفی تحلیلی بررسی شد و در ذیل دو مقوله مهمِ کلمه کانونی و زمینه گزینش کلمات به فرایند ترکیب واژگان پرداخته شد و سپس در بخش جمله و سیاق، ملاحظات مهم گفتمانی موجود در متن، به صورت تطبیقی کاویده شد. در نهایت در سیاق مردان مؤمن، پدیده «امر بدون امر» و نقش ارجاعی و تغییر دلالی دیده شد و در سیاق زنان مؤمن، گستره شناختی قابل تأملی ملاحظه گشت و در نهایت، در بخش مشترک، نقش انسجامی و مرکز مرجعیت رؤیت گردید.