مقتل الحسین

حصین بن عبدالرحمان سلمی کوفی یکی از افراد و راویان شناخته شده ای است که شمار قابل توجهی روایت فقهی و تاریخی از او در منابع کهن است ولی کمتر در کارهای انجام شده در حوزه تاریخ نویسی مسلمانان، به وی پرداخته شده است. او کسی است که نسل پیش از ابن اسحاق بوده، در کوفه می زیسته و اخباری از طریق منابع خود، درباره سیره نبوی و نیز مقتل امام حسین (ع) دارد. این شاخص دارای تعداد قابل توجهی روایت تاریخی در حوزه سیره نبوی و مقتل امام حسین (ع) است که می توان از او به عنوان کسی که تصویری مشخص از اخبار عاشورا دارد، گرچه اخبار وی مفصل نیست، نام برد. نویسنده در نوشتار پیش رو، سعی در معرفی حصین بن عبدالرحمان دارد. وی در راستای این هدف، در نوشتار خود، نکات ذیل را مورد مداقه قرار می دهد: حصین بن عبدالرحمان کیست؟ از اخبار سیره نبوی و تاریخ اسلام چه روایاتی از او مانده است؟ و در نهایت اینکه، درباره مقتل امام حسین (ع) چه نقل هایی دارد.

اهمیت اخبار تاریخ طبری درباره واقعه عاشورا، از دیرباز توجه بسیاری از جویندگان تاریخ واقعه کربلا را به این کتاب کهن معطوف داشته است. بخشی از اهمیت اخبار عاشورایی طبری، به بهره وری گستره طبری از روایات ابومخنف ازدی بازمی گردد. ابوالقاسم پاینده از جمله مترجمانی است که تاکنون بنابر بر روایت طبری از ابومخنف به ترجمه مقتل امام حسین (ع) دست یازیده است. حسین انوری پور در کتابی تحت عنوان استشهاد الحسین (ع) (مقتل الحسین (ع) از تاریخ طبری) که در سال 1397 توسط انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل به زیور طبع آراسته شده است، ترجمه پاینده را برگرفته و به همراه متن عربی مقتل حسینی تاریخ طبری به صورت عربی به فارسی متقابل، منتشر کرده است. هدف نویسنده در نوشتار پیش رو، نقد این کتاب می باشد. وی در راستای این هدف، نخست پس از بیان مطالبی درخصوص طبری و کتاب تاریخی اش، نقدهای مطرح شده بر آن را مورد بحث قرار می دهد. سپس، موضوع ترجمه های ابوالقاسم پاینده از جمله ترجمه تاریخ طبری را مطرح می سازد. در نهایت، با هدف نقد کتاب انوری پور، ترجمه ای را که انوری پور در کتابش به نام ترجمه پاینده به چاپ رسانده با آنچه از پاینده در ترجمه تاریخ طبری به چاپ رسیده، مورد مقایسه قرار داده و شاهدمثال هایی ارائه کرده است.

ناسخ التواریخ یکی از آثار میرزامحمدتقی سپهرکاشانی است. بخشی از این کتاب به مقتل الحسین اختصاص دارد. این مقتل یکی از پیشگامان تحریفات عاشورایی در قرون اخیر به شمار می رود. گزارشی که سپهر از قیام امام حسین(ع) ترسیم کرده از روایات مقاتل متقدّم و متأخّر گرفته شده و از نظر متنی آشفته است؛ به طوری که در برخی موارد با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصوم7 خدشه دار شده است. با این همه این مقتل بسیار مورد توجه علما، وعاظ و مداحان شیعی بوده است. مقتل الحسین در برخی موارد مخاطب را به تأمل و تردید می افکند و حتی در برخی موارد، شیعه را متأثر از اعتقاداتی خاص معرفی می کند. مقاله حاضر درصدد است تا با بررسی گزاره های این کتاب، مطالب تاریخی و روایی آن را که بسیار مورد تردید است ، با روش کتابخانه ای و رویکردی تحلیلی مورد ارزیابی قرار دهد و از این طریق به برخی از تحریفاتی که نخستین بار بر اثر این کتاب در میان روایات عاشورایی جای گرفته است، اشاره کند.

روایات عاشورایی از جمله بسترهای مهم کاربست قاعده «تسامح در ادله سنن» است. کثرت تسامح در نقل های ضعیف مربوط به واقعه عاشورا در مقایسه با روایات حوزه فقه و اعتقاد، نشانگر سختگیری کمتر نویسندگان کتب مقتل در نقل وقایع کربلاست. این پژوهش با تتبع در روایات عاشورایی، به دنبال واکاوی آسیب ها و ره آوردهایی است که تسری قاعده «تسامح در ادله سنن» در حوزه نقل های عاشورایی بر جای گذارده است. در این پژهش برای کاربست این قاعده، راه کارهایی چون پرهیز از نفی بدون تحقیق و ارزیابی جوانب مختلف روایات مقاتل پیشنهاد شده است.

درست ترین نتیجه ای که تاکنون درباره کتاب مجعول مقتل الحسین منسوب به ابومخنف کوفی گرفته شده آن است که به سبب تصرّفات زیادی که در جای جای آن صورت گرفته، هیچ یک از تحریرهای متفاوتی که در دستنویس های مستقل از این اثر باقی مانده نمی تواند متعلّق به او باشد؛ تاریخ گذاری این کتاب نیز مورد بحث و گفتگو بوده و هست. مقاله حاضر به یکی از قدیم ترین تحقیقات مربوط به این اثر مجعول، نوشته هاینریش فردیناند ووستنفلد، اسلام شناس مشهور، می پردازد. ووستنفلد ترجمه ای آلمانی از این اثر، همراه با مقدمه ای فاضلانه بر آن، عرضه کرد که در سال 1883م در گوتینگن چاپ شد. در این مقاله، برای نخستین بار متن کامل مقدّمه او از آلمانی به فارسی ترجمه شده و به همراه آن، کتاب شناسی نسبتاً مفصّلی از پژوهش های او در حوزه اسلام شناسی و تصحیح متون اسلامی، منابع و روش کارش در بررسی مقتل الحسین مجعول و برخی نکات درباره آن بیان شده است.