لسان الغیب

اگر این سخن ویتگنشتاین را بپذیریم که زبان همان ذهن است و ذهن همان زبان، دیگر برای شناخت اندیشه هرکس و از جمله حافظ راهی جز تامل جدی بر آثار زبانی او نمی ماند. اما این، همه راه نیست بلکه پس از شناخت اندیشه، سرچشمه ها و آبشخورهای آن نیز باید شناسایی شود تا راز وجودی این معجزه زبانی و ادبی آشکار گردد. در این میان، توجه به تصریحات گوینده و صاحب سخن، در درجه اول از اهمیت قرار دارد. چرا که ما را به دور از لغزش ها و خودپنداری ها به سرمنزل مقصود می رساند. بدین منظور، در این نوشتار کوشیده ایم تا به معرفی نکاتی بپردازیم که اندیشه حافظ و مآلاً سرچشمه های اصلی ، خاصه ریشه های قرآنی آن را آشکار می کند. این نکات برگرفته از سخن حافظ ، بویژه تصریحات او بر مبنای گزارش قزوینی - غنی و نیز خانلری است ، البته با پرهیز از تاویلات شخصی و پیرایه های ناهمگون با متن و در واقع مطابق با اصول هرمنوتیک. امید که این مجموعه بتواند مفید و راهگشا باشد.

با وجود نقد و بحث های متعدد درباره منظومه های جعلی و منسوب به عطار نیشابوری (627ق)، هنوز هویت واقعی سرایندگان اصلی هیچ یک از آنها شناسایی نشده است. از میان این منظومه ها، دو منظومه مظهر العجائب و لسان الغیب سروده شاعری شیعی از قرن نهم هجری است که برای تمایز از عطار نیشابوری او را با نام عطار تونی می شناسیم. در این مقاله هویت واقعی او با توجه به دو نسخه خطی به دست آمده به خط او شناسایی شده است (کتابخانه ملی روسیه، ش IV.2.57؛ کتابخانه مؤسسه لغتنامه دهخدا، ش 6). نظام الدین احمد بن حسین بن محمد شاه غفاری تونی در سده نهم می زیست و نسب خود را به ابوذر غفاری می رساند. او در انجامه دو نسخه مذکور اطلاعات مهم و قابل توجهی درباره شرح حال خود به دست داده که جزئیات آنها در مقاله به دقت بررسی و ارزیابی شده است.غفاری به دلیل کتابت نسخه ای از مظهر العجائب که شامل تفضیل علی(ع) بر صحابه بود در 883ق در سمرقند محکوم به اعدام شد؛ ولی با وساطت خواجه عبیدالله احرار و شیخ الاسلام هرات از مرگ رهید. در این واقعه کتاب مظهر العجائب در مدرسه سلطان الغ بیگ در سمرقند سوزانده شد. بعد از این اتفاق از سمرقند به هرات رفت و در پی آن سفرهای متعددی کرد. به طوری که در 883ق در سمرقند، 884ق در هرات، 894ق در زاویه بسطامیه قاهره، 896ق در مراغه و تبریز و 899ق در کاشان بود. او در حله نقاره خانه ای برای مقام صاحب الزمان(ع) و در مراغه زاویه ای برای اقامت فقرا و مسافران به نام غفاریه ساخت و وقف کرد. این اطلاعات تنها اطلاعات قطعی و غیر قابل خدشه درباره زندگی غفاری است و به اشعار او در این خصوص در اغلب موارد نمی توان استناد کرد. چون انتساب منظومه مظهر العجائب به عطار باعث جدالهای پردامنه ای درباره مذهب عطار در دوره صفویه و حتی شک در انتساب تذکره الاولیاء به او شد، این جدال ها در ادامه گزارش شده است. در پایان مقاله هم سایر آثار منسوب به عطار دسته بندی و تاریخ احتمالی سرایش بعضی از آنها بررسی شده است.

هجو که در تاریخ ادبیات فارسی میان اکثر شاعران رواج داشته، گاه متوجه شعر آن ها می شده است. از معروف ترین رساله های اعتراضیه یا هجو شعرها، رساله سهواللسان شریف تبریزی (شاعر قرن دهم هجری) در خرده گیری از شعر استادش لسانی شیرازی است. حیدری تبریزی نیز در پاسخ و ردّ آن، در رساله لسان الغیب ، به شریف اعتراض کرد؛ اما صادقی بیک افشار، نقاش و شاعر عصر صفوی (940 1018 یا 1022ق) در رساله ای با عنوان هجو ثالث ، لسان الغیب را مورد اعتراض و خرده گیری قرار داد. در این مقاله پس از معرفی شاعران دخیل در این ماجرا، متن رساله هجو ثالث صادقی بیک که از روی نسخه موجود در کتابخانه اهدایی محمد نخجوانی به کتابخانه ملّی تبریز (به شماره 36) و با مقابله آن با نسخه کتابخانه ملّی ملک (به شماره 6325) تصحیح شده است، ارائه می شود.