پادشاهان قاجار

روابط و مناسبات میان جوامع و کشورها صرف نظر از نوع شان، همواره ماهیتی اجتماعی داشته و در ذیل دو نهاد اصلی اجتماع؛ یعنی فرهنگ و تمدن صورت می گرفته اند. بر این اساس جوامع بشری در جریان روابط و مناسبات مختلف اگرچه دستاوردهای مادی و معنوی خود را به یکدیگر عرضه می کردند، این دستاوردها صرفاً کالایی مادی و معنوی به شمار نمی آمدند و نمی آیند. دستاوردهای مزبور، نشانه های یک فرهنگ و تمدن خاص و مهم تر از آن، قدرت مادی و معنوی یک فرهنگ و تمدن و جامعه مشخص به شمار آمدند و می آیند. ظهور تمدن جدید اروپایی و مواجهه و مقابله آن با دیگر تمدن های بشری از جمله ایران، بر همین اساس صورت گرفت و از مجرای مواجهه نظامی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، ضمن غلبه بر تمدن های قدیم، نشانه های قدرت بی سابقه خود را در هر چهار حوزه اجتماع یعنی سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ با وضوح تمام آشکار ساخت و تمدن قدیم ایران را در معرض تغییرات اساسی قرار داد. یافته های این تحقیق بر پایه روش تبیین عقلانی (با تأکید بر دو حوزه اجتماعیِ نظامی سیاسی و اقتصادی) نشان می دهد که پادشاهان قاجار علی رغم مواجهه طولانی با تمدن جدید، از رونه خوانی نشانه های تمدن جدید عاجز ماندند و همچنان در سودای متوهمانه حفط دوران قدیم و روابط و مناسبات آن به سر بردند و چندان به وارونه خوانی نشانه های تمدن جدید اصرار ورزیدند که سرانجام با غرق کردن ایران در مسائل تمدن جدید، خود نیز از صحنه سیاست ایران محو شدند.

تأسیس سلسله قاجاریه پس از قریب یک قرن جنگ،خونریزی و ویرانی ناشی از انقراض صفویه و ظهور و انقراض افشایه و زندیه، نخبگان ایرانی را به ظهور سلطنتی قوی و پایدار امیدوار کرد. از این رو آنان با بازنویسی و بازتفسیر اندیشه سیاسی جاری در ایران، با هدف تحقق «سلطنت قوی» و ارکان و اجزای آن یعنی «امنیت» و «عدالت» و رهایی جامعه از «هرج و مرج»، «فتنه» و «اجتماع مهمله و معطّله»، تعلیم و تذکّر به پادشاهان قاجار را وجهه همّت خود ساختند. امّا قاجاریه در عمل نه از فرجام سلسله های پیشین درس گرفتند و نه به سخنان نخبگان مبنی بر کاربست نظریه «سلطنت قوی» گوش فرادادند. در نتیجه افزون بر غوطه ور شدن در مسائل قدیم، در مواجهه با صورت نظامی- سیاسی تمدن جدید نیز ناتوان مانده و بالاجبار صحنه سیاست ایران را ترک کردند. یافته های این تحقیق بر اساس روش تاریخی نشان می دهد که عدم کاربست نظریه و اندیشه «سلطنت قوی» اگرچه در عمل اتّفاق می افتاد، امّا ریشه مسأله نه در عمل، بلکه در نظر نهفته بود. زیرا فقدان انسجام متنی و ناسازگاری درونی نظریه مزبور در نظر و عمل از مهار قدرت مطلقه پادشاه و حکّام و جلوگیری از تبدیل حکومت به ضدّ خود عاجز بود و به همین علّت پادشاهان قاجار با تفسیر شخصی از مفهوم قدرت مطلقه و تبدیل حکومت به ضدّحکومت راه انقراض را در پیش گرفتند.