خطوط انتقال انرژی

قفقاز به علت موقعیت مکانی خود در تقاطع اروپا و آسیا، یک منطقه با کیفیت از لحاظ انرژی است. وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در این منطقه سبب ورود کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای و همچنین شرکت های گوناگون به آن شده است. یکی از مسائل بسیار مهم در حوزه انرژی در قفقاز جنوبی، بحث انتقال انرژی می باشد. طرح ها و پروژه های متنوعی از جمله خط لوله ناباکو، خط لوله نفت باکو- تفلیس- جیحان و خط لوله گاز باکو- تفلیس- ارزروم در این خصوص از سوی ایالات متحده و دول غربی پیشنهاد و انجام گرفت که در بیشتر این پروژه ها، ایران از جایگاه ویژه و ممتازی برخوردار نبود. سوال اصلی پژوهش این است که ایران چه جایگاهی در خطوط انتقال انرژی در قفقاز جنوبی دارد؟ فرضیه اصلی نیز این می باشد که ایران به دلیل حضور قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای نتوانسته است در خطوط انتقال انرژی در قفقاز جنوبی (به ویژه در ناباکو، باکو- تفلیس- جیحان و باکو- تفلیس- ارزروم) جایگاه ممتازی داشته باشد. به عبارت دیگر سیاست های ضد ایرانی به ویژه از سوی ایالات متحده مانع عمده مشارکت ایران در طرح های مذکور می باشد. حمایت آمریکا از پروژه های انتقال انرژی با انگیزه ها و ملاحظات سیاسی همچون به انزوا بردن ایران و همچنین منحصر کردن تمام مسیرهای صادرات توسط روس ها جهت حفظ نفوذ و کنترل سنتی خود را بر کشورهای تازه استقلال یافته دو مورد از مهمترین دلایل کنار گذاشته شدن ایران در طرح های انتقال انرژی در فققاز جنوبی می باشد.

سازمان همکاری شانگهای در سال 1996 به ابتکار چین و با هدف حل مشکلات مرزی پنج کشور همسایه تشکیل شد و امروز پس از 23 سال به پیمان منطقه ای بزرگی تبدیل شده است. این سازمان با دراختیارداشتن 20 درصد ذخایر نفتی و 50 درصد ذخایر گاز جهان، قابلیت آن را دارد که در دهه های آینده به یکی از بزرگ ترین قطب های بین المللی اقتصادی و انرژی تبدیل شود و مدیریت و کنترل بخش عظیمی از انرژی جهانی را در اختیار بگیرد. بررسی اطلاعات آماری مربوط به کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای نشان می دهد که اعضای این سازمان قابلیت آن را دارند که در دهه های آینده به یکی از بزرگ ترین قطب های بین المللی اقتصادی، تجاری، سرمایه گذاری خارجی، انرژی و نظامی در جهان تبدیل شوند. قلمرو جغرافیایی وسیع، جمعیت زیاد، منابع انرژی گسترده، سلاح های هسته ای، نیروهای مسلح، حق وتو در شورای امنیت و عامل های دیگر به این سازمان ظرفیت اقتصادی، سیاسی و نظامی بالایی می بخشد. این سازمان هم بزرگ ترین تولیدکننده گاز و هم بزرگ ترین مصرف کننده را در خود دارد، بنابراین پایه اصلی رقابت های آینده به سوی مدیریت منابع انرژی است. این نوشتار پس از مرور تحول های گذشته سازمان همکاری شانگهای، قابلیت های این سازمان را از جنبه های اقتصادی و تأمین امنیت انرژی بررسی می کند و نشان می دهد چگونه این پیمان منطقه ای محدود، به یک سازمان همکاری منطقه ای بزرگ تبدیل شده است. فرضیه نوشتار این است که با وجود ظرفیت های بسیار، این سازمان به یک قطب اقتصادی و راهبردی جهانی تبدیل نخواهد شد.

در این مقاله سعی می شود با استفاده از رویکرد توصیفی – تحلیلی به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که جایگاه ژئوپلیتیک(جغرافیای سیاسی) ایران در طرح های انتقال ذخائر و منابع انرژی از حوزه دریای خزر(دریای مازندران) و توسعه ژئواکونومیک(یا بُعد اقتصادی ژئوپلیتیک) آسیای میانه(اسیای مرکزی) و قفقاز چه جایگاهی است. نتایج پژوهش نشان می بخشد که ایران با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک(جغرافیای سیاسی) ویژه ای که دارد می تواند نقش ترانزیتی و اتصال این کشورها را به آب های آزاد و اروپا داشته باشد. به عبارت دیگر، ایران با توجه به جایگاه جغرافیایی(طبیعی و انسانی) خود، به عنوان یک گزینه مناسب انکارناپذیر برای انتقال نفت و گاز کشورهای تازه استقلال یافته آسیای مرکزی به بازارهای مصرف مطرح است. این مسائل علاوه بر فرصت هایی که در اختیار ایران می گذارد، چالش هایی را نیز برای ایران به دنبال داشته است، مانند حضور آمریکا و اسرائیل در منطقه. غربی ها به خوبی می دانند که مسیر جنوبی و ایران، تنها مسیری است که می تواند نفت و گاز مورد نیاز اروپا را بدون نیاز به عبور از مرزهای روسیه به آنجا انتقال دهد. اما به نظر می رسد تا زمانی که اختلاف های بین ایران و ایالات متحده امریکا ادامه داشته باشد، آمریکا از انتقال انرژی حوزه دریای خزر از مسیر ایران جلوگیری خواهد کرد و همچنان خطوطی مانند باکو- تفلیس- جیحان که از ایران و روسیه عبور نمی کند، مورد حمایت ایالات متحده خواهد بود.

در دهه های اخیر تجربیات حاصل از جنگ های نوین نشانگر آن بوده که ارتش های متجاوز به منظور کاهش هزینه ها و افزایش خسارت وارده به کشور های مورد تهاجم ، بخش هایی را مورد هدف حملات خود قرار داده اند که برتی آن کشور به عنوان منابع حیاتی بوده است. خطوط لوله انتقال انرژی بدلیل اهمیت بالای آن ، به عنوان یکی از شریان های حیاتی محسوب شده و می بایست تهمیدادت پدافند غیر عامل در این خطوط صورت گیرد و تهدیدات این خطوط ارزیابی شوند. روش تحقیق پیشرو ، روش توصیفی تحلیل محتوا بوده و به منظور بهره بردن از بهترین روش ارتباطی با خبرگان ، از تکنیک دلفی استفاده شده است در این تحقیق سعی شده تا با پژوهش در این خطوط و در نظر گرفتن شاخص های تحلیل تهدید شامل شدت اثر گذاری، احتمال موفقیت و احتمال وقوع و همچنین شاخص های آسیب پذیری شامل آسیب های ثانویه ، ضعف جزء ، بازسازی ، دسترسی، شناسایی و اثرات هم افزا، ابتدا این شاخ ها با روش سلسله مراتبی AHP وزن دهی شده و سپس به اولویت بندی تهدیدات پرداخته میشود. در میان شاخص های تهدید، شدت اثرگذاری با وزن 0/383 احتمال موفقیت با وزن 0/333 و در نهایت احتمال وقوع با وزن 0/283 وزن دهی شدند. در میان شاخص های آسیب پذیری سه شاخص قابلیت دسترسی با وزن 0/184 ، اثرات هم افزا با وزن 0/170 ، با قابلیت بازسازی با وزن 0/169 سه اولویت اول میباشند در نهایت سه تهدید مبنا بر اساس کلیه شاخص ها ، تهدید تروریستی با وزن 0/254 ، خرابکاری با وزن 0/191 ، و تهدیدات اشکالات طراحی و اجرا با وزن 0/148 ، در رتبه سوم قرار گرفته شدند.