پرده نئی

متون ادبی فارسی منبع مناسبی برای نمایشنامه نویسان و فیلمنامه نویسان است تا دست مایه اثری نمایشی شوند؛ لیکن فقدان مولفه ها و جنبه های دراماتیک در آنها موجب می شود یا متون درخوری به نگارش درنیایند یا کمتر مورد توجه درام نویسان قرار گیرند. بهرام بیضایی در این بین یک استثنا به حساب می آید. وی با شناخت ادبیات کهن فارسی و اشراف کامل به اسلوب تحلیل و نگارش درام، توانسته است آثار قابل تاملی خلق کند. فیلمنامه «پرده نئی» نمونه مناسبی از اقتباس ادبی از یک متن ادبی است. در این مقاله سعی بر آن است با تکیه بر آرای ارسطو در فن شعر در باب کنشگر و رابطه آن با طرح نمایش، اثر بهرام بیضایی را با اصل داستان کهن «زن پارسا» تطبیق داده شود. ارسطو با تعریف شخصیت و رابطه آن با طرح، کاربستی منطقی برای آفرینش یک شخصیت نمایشی ارائه می دهد که می توان به عنوان راهکاری مناسب در اقتباس از آن بهره برد. ارسطو رابطه میان طرح و شخصیت را کنش می داند که عاملی در راستای شکوفایی شخصیت در بستر طرح نمایشی می شود. بیضایی با بکارگیری اصول ارسطویی شخصیت مرکزی حکایت زن پارسای عطار را با تعریفی روانشناختی و اجتماعی از زنی منفعل به قهرمانی کنش مند تبدیل کرده است.

بهرام بیضایی از مهترین هنرمندان عرصه درام در ایران است. با این حال باگذشت نزدیک به 60 سال از فعالیت هنریِ بیضایی و در هیاهوی مخالفان و موافقان آثارش، آن چه به چشم و گوش می رسد سخن از چه گفتن ها ی آثارش بوده: از نقدهای اسطوره نگرانه و تاریخی تا نقدهای فمینیستی و سیاسی که آثارش را در بردار سیاستِ زمانه تأویل، تفسیر و نقد می کنند. در این مقاله سعی می شود سه اثرِ بیضایی شاملِ «هشتمین سفرسندباد»، «پرده نئی» و«آینه های روبه رو» از منظر شکل روایت بررسی شود. فیلمنامه های بیضایی، نوشته هایی هستند که پیش از آن که امکان ساخته شدن یابند چاپ می شوند.از این منظر با پدیده ای منحصر به فرد مواجهیم که امکان دسترسی، تحقیق و بررسی خودِ فیلمنامه- حتی پیش از ساختِ فیلم- را در اختیار محققان فارسی زبان قرار می دهد. راهی که برای تبیین و بررسیِ این آثار درنظرگرفته شده است بررسی شیوه ی روایت و به طور خاص، زمانِ روایت با اتکا به آرای «ژرار ژنت»، روایت شناس ساختارگرای فرانسوی است. هدف این مقاله، بررسیِ رابطه زمان و علیت به عنوان پایه های روایت در آثار بیضایی و تبیین چگونگی نگاهِ او به هستی، با تمرکز بر شکلِ آثارش است.