قطب علمی

در این مقاله عوامل مؤثر در تشکیل و گسترش، پایداری و زوال قطب های علمی و حرفه ای در جوامع سنتی گذشته از دیدگاه تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به پیشرفت های فنی و اطلاع رسانی و بالا رفتن سطح نیازها، امکانات و انتظارات عمرانی جوامع در دهه های اخیر، هدف های مهم یک قطب علمی در رشته مهندسی عمران تبیین شده است. همچنین، شرایط و پیش نیازها و زیر ساختارهای محیطی لازم و امکانات و ضوابط مورد نیاز برای قطب شدن یک دانشگاه یا مرکز علمی بررسی شده است. در ضمن، مزایا و مضار به وجود آوردن قطب های علمی متمرکز از دیدگاه سیستم های پویا به صورت کلی و فلسفی مطالعه و نقد شده است. به نظر می رسد که بعضی از اهداف و رسالت های مهم و قدیمی قطب های علمی را در پیشرفت های اخیر در تکنولوژی ارتباطات و اطلاع رسانی برآورده کرده است که تا حدودی در بسیاری از زمینه ها توجیه ایجاد قطب های متمرکز علمی در یک محل را زیر سؤال می برد. برای ایجاد یک قطب علمی لازم است که اولاً با بررسی خصوصیات قطب های علمی موجود در رشته مهندسی عمران و مراکز آموزشی تحقیقاتی پیشرفته موسوم به مراکز اعلا در کشورهای پیشرفته صنعتی با توجه به نیاز و امکانات و اهداف ملی مشخصات این گونه قطب ها در ایران باید تبیین شود. ثانیاً مراکز علمی واجد شرایط برای قطب شدن و رشته های مربوط در ایران شناسایی و مشخص شوند. ثالثاً با استفاده از روش های علمی مکان یابی مراکز بهینه از بین آنها گزینش گردند. علاوه بر این، لازم است توجه شود که در شرایط فعلی، بر خلاق گذشته، به علت تغییرات سریع و همه جانبه ساختار این گونه قطب ها باید پویا، انعطاف پذیر و قابل انطباق با تحولات سریع فنی و شرایط جهان امروز باشد. مباحث طرح شده در این مقاله تنها به موضوع قطب های علمی در رشته مهندسی عمران محدود نمی شود، بلکه در مورد سایر رشته نیز مطرح است. بنابراین، در این مقاله سعی شده است سؤالاتی در خصوص لزوم ایجاد و گسترش و نیز خصوصیات قطب های علمی مطرح و باب بحث تازه ای در این مورد گشوده شود. نتیجه مهم بحث های مطرح شده ایت است که در شرایط پویا و متغیر فعلی کلیه جوانب ایجاد قطب ها علمی در ایران باید قبل از تصمیم گیری و سرمایه گذاری چشمگیر مورد بررسی علمی بیشتر قرار گیرند و مآلاً ساختار آنها نیز غیر متمرکز، قابل انعطاف و قابل انطباق در طول زمان باشد.

اکنون چند دهه است که شاکله های مراکز تعالی (قطب های علمی) به مثابه ابزارهایی سیاستی برای نیل به اهدافی مشخص رواج یافته اند، و مراکز تعالیِ متعددی با کارکردهای مختلف تأسیس شده اند. این مراکز زمینه بسیار خوبی را برای همکاری های پژوهشی، به ویژه همکاری های میان رشته ای، فراهم می کنند که برای نوآوری های مأموریت گرا به منظور حل چالش های اجتماعیِ عمده ضروری اند. با این حال، مراکز تعالی با چالش های مهمی نیز روبه رو هستند. به طور خاص، با وجود این که مراکز تعالی ابزاری برای شکل دهی جرم بحرانی از پژوهشگران برجسته هستند، که این به طور خاص برای حل چالش های عمده ضروری است، اما تشکیل این جرم بحرانی به طور مؤثر در این مراکز با موانعی روبه رو است. هم چنین، به نظر می رسد مراکز تعالی در خلاف جهت ارزش های یکسان نگرانه ای عمل می کنند که در فعالیت علمی نیز اهمیتی ویژه دارند. در این مقاله، پس از بحث در مورد مفهوم تعالی و دسته بندی، شیوه های تشکیل، تأمین مالی، و مبنای استدلالیِ مراکز تعالی، به دو مسأله کلیدیِ جرم بحرانی و یکسان نگری در ارتباط با این مراکز پرداخته می شود. سپس، با الهام گرفتن از ساختار شبکه های تعالی، شاکله ای برای مراکز تعالی پیشنهاد می شود که به واسطه ایجاد شبکه ای از پژوهشگران از مؤسسات مختلف برای کار در یک حوزه پژوهشی یا حل یک چالش اجتماعی، دو مسأله فوق را به میزان قابل قبولی مرتفع می کند.