قاسم انوار

عصر صدرالدین موسی صفوی (792ـ 735 هـ.ق) که مقارن ایام انقراض عصر ایلخانی و شروع دوره فترت بود، یکی از مهمترین ادوار تاریخ خاندان صفوی در راستای حفظ و گسترش املاک و اموالشان با تکیه بر دستاویزهای مردم پسند، چون زاویه سازی و خانقاه داری بوده است. در این ایام، صدرالدین با هوشیاری و تلاش مضاعف، نه تنها در صدد گسترش املاک و اموال خاندان برآمد، بلکه با اتخاذ شیوه ها و تاکتیکهای خاص، نظیر ادعای سیادت، دستور تالیف کتاب صفوه الصفا، بنیان بقعه و... به موفقیت های چشمگیری نایل آمد که باید او را در واقع سازنده و معمار بزرگ خاندان صفوی قلمداد کرد. او با تلاشهای عامه پسند در آن عصر متشنج توانست خاندان فئودالی (ن.ک: پاورقی 1) صفوی را جامه ای صوفیانه بپوشاند که با اتکا بر پاره ای از اقدامات او، آن هسته فئودالی خاندان جایش را با پوسته صوفیانه عوض کرد و مساله زمینداری صفویان به فراموشی سپرده شد و همه چیز این خاندان به تصوف و طریقت اسناد یافت. در این راستا، تلاش شد با طرح آرایه ها و پیرایه های فراوان، آن موقعیت اربابی و زمینداری کتمان و در عوض مریدپروری آنها به شکلی اغراق آمیز برجسته گردد. از جمله ادعای مناسبات مرید و مرادی صدرالدین و قاسم انوار در این فضا خلق و جعل شد.مقاله پیش روی کوشش دارد تا صحت و سقم ادعاها، چند و چون مناسبات و اعمال و اقدامات صدرالدین را به بحث گذارد.

مقاله ای که می خوانیم «تمثیلات انیس العارفین» است، که قاسم انوار در آن به شیوه پرسش و پاسخ در باب نفس روح، دل، عقل و عشق به سبک عارفان آورده است. هدف این پژوهش، تحلیل ساختار فرمی و محتوایی تمثیلات این اثر است و با روش تحقیق تحلیل محتوا انجام گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که 108 تمثیل در این منظومه شناسایی و تحلیل گردیده است. در ساخت دستوری، 70 درصد جمله ی ساده و 30 درصد جمله ی مرکب می باشد. در لحن بیان، 80 درصد جدی، 19 درصد طنزآمیز و 1 درصد رکیک است. در رواج و تداول، 80 درصد کاربردی و 20درصد کم کاربرد است. در درون مایه و محتوا، 65 درصد صوفیانه و 35 درصد دینی، اخلاقی، تعلیمی و اجتماعی است. در بلاغت، در حوزه ی بیان، 50 درصد تشبیه تمثیل و استعاره و در حوزه ی بدیع لفظی و معنوی(به ویژه مذهب کلامی)، 50 درصد کاربرد داشته است. با وصفی که گذشت، قاسم انوار، گرایش 50 درصدی به تمثیل دارد.

قاسم انوار (837- 757 ه ق.) از عارفان و شاعران بزرگ ایران در عصر تیموریان، جامع عرفان و ادب خراسان، آذربایجان و گیلان است و در اشعار خود تلفیقی از اندیشه های ابن عربی در باره انسان کامل و وحدت وجود را در کنار طریقت کبرویه خراسان و صفویه آذربایجان و نهضت های شیعی ارائه می دهد. او در دیوان خود از عارفان و صوفیان بزرگ اسلام چون حسین بن منصور حلاج، بایزید بسطامی، غزالی و بشر حافی به نیکی و احترام یاد می کند و غالباً اندیشه های والای آنان را می ستاید، از طرفی به امامان شیعه چون امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام جعفر صادق (ع) و امام مهدی(عج) ابراز ارادت می نماید. در بین اهل بیت بیش از همه به حضرت علی (ع) اقتدا نموده و یک غزل عارفانه به آن امام همام اختصاص داده است که در آن به صراحت خود را پیرو راستین ایشان قلمداد کرده است. قاسم که در شاعری پیرو شاعران بزرگ سبک عراقی است، بیشترین گرایش در اشعارش به شاعران عارفی چون مولانا، حافظ و سنایی مشهود است. مطالعه این ابعاد در دیوان اشعار قاسم انوار ما را به بسیاری از زوایای پنهان اندیشه او رهنمون خواهد بود.