رشید وطواط

رشیدالدین وطواط یکی از دانشمندان بزرگ قرن ششم هجری و از ادبا و دانشمندان مشهور بلاغت در زبان عربی و فارسی است. تنها تصحیحی که از دیوان این شاعر صورت پذیرفته، تصحیح مرحوم سعید نفیسی است که در آذرماه 1339 هجری در تهران به زیور چاپ آراسته شد. به دلیل متاخر بودن نسخ در دسترس مصحح و عدم دسترسی به نسخه های قدیم تر، بسیاری از ابیات این دیوان، به ویژه ابیات عربی، با تحریفات و تصحیفات ضبط گردیده است. نگارنده این سطور با در دست داشتن قدیم ترین نسخه موجود، مکتوب به سال 699 هجری قمری، ابیات عربی تحریف شده فراوانی از دیوان این شاعر را تصحیح کرده که در این نوشتار برخی از آن ها ارائه گردیده است.

در تاریخ ادبیات ایران پس از اسلام، شاعران هر عصر چنان متأثر از محیط خود بوده اند که در آثارشان اطلاعات مفیدی درباره تاریخ سیاسی، اجتماعی و تمدنی عصر خود برجای گذاشته اند و در قالب های گوناگون شعری از وضع زمانه خود سخن گفته اند؛ به گونه ای که حتی مورخان می توانند با استفاده از این اشعار، به درک درست و کاملی از تاریخ جامعه و فرهنگ آن زمان دست پیدا کنند. یکی از حوادث و وقایع تاریخی ایران در قرن ششم هجری که در شعر فارسی بازتاب بسیاری داشته، حمله غزان به خراسان است. گروهی از شاعران قصیده سرای قرن ششم، تصاویر روشنی از این رویداد در اشعار خود قلم زده اند. در این مقاله، نویسندگان با بررسی این رویداد تلخ تاریخی در ایران و پیامدهای سیاسی- اجتماعی و نیز ادبی آن نشان خواهند داد که یک متن ادبی – و در شکل خرد آن قصیده فارسی- چگونه می تواند منعکس کننده یک واقعه تاریخی باشد. برای این منظور پس از ذکر توصیفاتی درباره طایفه غزان و تعامل حکومت سلجوقی با آنان و گزارش تاریخی از حمله آنها به خراسان، به بررسی بازتاب این واقعه در قصاید سه شاعر مهم این دوره: انوری ابیوردی، رشیدالدین وطواط و خاقانی شروانی می پردازند.

دیوان رشیدالدین وطواط تصحیح سعید نفیسی تنها چاپ دیوان شاعر است. کتابخانه بارانی در تهران این کتاب را در سال 1339 منتشر کرد و از آن تاریخ تا امروز هیچ تصحیح دیگری از دیوان اشعار رشید وطواط صورت نگرفته است. تصحیح سعید نفیسی با وجود محاسن بسیار، به ویژه ازنظر جامعیت و گردآوری اغلب اشعارِ منسوب به رشید وطواط، از ورطه لغزش و خطا مصون نمانده است. اشتباهات، تحریف ها و تصحیف های فراوانی در تصحیح نفیسی راه یافته و اشعار بسیاری از شاعران دیگر در دیوان وطواط وارد شده است. محققان و پژوهندگان پیشتر در مقالات پژوهشی خود به برخی خطاهای دیوان وطواط، تصحیح سعید نفیسی توجه کرده و به لزوم تحصیح دوباره این میراث گرانبها از قرن ششم هجری تأکید داشته اند. در این پژوهش نیز برپایه یازده نسخه خطی گردآوری شده، چهارده مورد از مهم ترین خطاهای سعید نفیسی در تصحیح دیوان وطواط ذیل چهار عنوان کلی بررسی می شود. حاصل این پژوهش گامی برای غنای مطالعات مربوط به اشعار رشیدالدین وطواط و دیوان اوست و پژوهندگان را در حل و فصل پاره ای از دشواری ها و تعقیدهای متون ادب فارسی یاری می دهد.