دیلمی

عشق یا محبت، نشانه ای بسیار بدیهی و کیلد معنایی در متون عرفانی است و در هرگونه تحلیل روان شناختی و نشانه شناختی متون عرفانی باید به این واژه که نسبت انسانی و الهی دارد توجه کرد. در تاریخ عرفان و تصوف اسلامی، واژه عشق در طرح تقریباً منسجم و نظام یافته ای سیر و تطور متعالی و رو به کمال داشته است. در سراسر این تحول و تطور، ما شاهد تبیین و تشریح روان شناختی و فلسفی ماهیتِ عشق هستیم که مبتنی بر شهود و مکاشفات درونی صوفیه و سرشار از اندیشه های غنی و احساسات و عواطف شورانگیز عرفانی است. ما در این مقال، ضمن معرفی کتاب «عَطف الالف المالوف عَلی اللام المعطوفِ» ابوالحسن دیلمی (ف.391 ه.ق) ـ که نخستین اثر مستقل و رساله ای تقریباً مفصل در باب سیر تاریخی و تجزیه و تحلیل روان شناختی و فلسفی «عشق» در عرفان و تصوف اسلامی است ـ از تاثیر این کتاب بر آثار بعد از خود نظیر «سوانح العشاقِ» احمد غزالی (ف.520 ه.ق) و «عبهر العاشقین» روزبهان بقلی شیرازی (ف.606 ه.ق) نیز سخن خواهیم گفت.

ابوعبدالله بن خفیف (269‑371 ق) یکی از شناخته شده ترین صوفیانی است که در انتقال آموزه های تصوف بغداد به سایر نقاط ایران به ویژه فارس نقش اساسی داشته است. با همه اهمیتی که او در تاریخ تصوف دارد، آثارش پراکنده و گمنام است و پژوهشگران غیرایرانی بیش از ایرانیان به شناسایی و تصحیح آثارش اهتمام جسته اند. در کتابخانه آستان قدس رضوی نسخه ای با عنوان « اوصاف القلوب » نگهداری می شود که به ابوعبدالله ابن خفیف منتسب شده است. کارل بروکلمان نیز این کتاب را جزو آثار او آورده است؛ اما آنه ماری شیمل بدان سبب که این کتاب در منابع قدیم، در فهرست آثار ابن خفیف نیامده، آن را از آثار او ندانسته است. در متن، از نویسنده تنها با نام «ابوعبدالله» یاد شده است. این مقاله که با روش کتابخانه ای و بر مبنای اصول متن پژوهی سامان یافته، درپی آن است که با عرضه سه دسته دلیل نشان دهد نویسنده این رساله «ابوعبدالله ابن خفیف» است. دلایلی که در این مقاله بدان ها استناد شده است از سه طریق به دست آمده است: با بررسی سلسله راویانِ احادیث منقول در کتاب؛ با مقایسه بخش هایی از رساله یادشده با نقل قول هایی که از ابن خفیف در حلیه الاولیای ابونعیم اصفهانی ذکر شده است؛ با اطلاعاتی که نویسنده از مسافرت های خود در این رساله عرضه کرده است.

همواره پدیده ای به نام انتساب در مورد کتاب، اثر تاریخی، سفرنامه، شعر وغیره گویای وجود شبهه می باشد. انتساب جلد دوم کتاب ارشاد القلوب به محدث و واعظ شیعی قرن هشتم، حسن بن محمد دیلمی یکی از این موارد است. شباهت های ظاهری و استنادات محققان به جلد دوم باعث قوت بخشیدن اصالت این تألیف شده است. درحالی که تفاوت های محتوایی آن با سایر آثار دیلمی و تردید برخی محققان در انتساب این اثر، نگارندگان این مقاله را بر آن داشت تا با روش توصیفی و تحلیل محتوا زوایای تاریک قضایا را روشن نموده و با استدلال های علمی و منطقی و به طور متقن انتساب جلد دوم ارشاد القلوب را به دیلمی رد کنند. به نظر می رسد این نوشته در اوایل عصر صفوی و در راستای سیاست رسمیت بخشیدن و ترویج مذهب تشیع تدوین شده باشد. مختصات ارشادالقلوب از جمله جاذبه واقبال عامه مردم به آن و وثاقت علمی مؤلف ازعوامل انتساب این اثر به دیلمی می باشد.

ارشاد القلوب الی الصواب اثر عالم بزرگ شیعه حسن بن ابی الحسن محمد دیلمی در موضوع اخلاق است که دربردارنده مواعظ و نصایح از قرآن و حدیث و بزرگان گذشته است که علما و دانشمندان شیعه آن را مورد ستایش قرار داده و به آن اعتماد نموده اند. باتوجه به اینکه مهم ترین ویژگی این کتاب، بیان گرم، شیوا و اثربخش در واعظی و پندآموزی است، به نظر می رسد این کتاب می تواند منبع ارزشمندی در زمینه پندآموزی باشد.ازاین رو اعتبارسنجی کتاب ارشاد القلوب ، هدف اصلی این نوشتار است. اکنون این سوال مطرح است که احادیث موجود در این کتاب در چه درجه ای از اعتبار قرار دارد؟ پژوهش حاضر به منظور پاسخ به این سؤال با روش تحلیلی توصیفی به بررسی کتاب ارشاد القلوب پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که این کتاب علاوه بر شیوه سخن وری دلپذیر مؤلف، احادیث کتاب با ملاک شهرت روایی گردآوری شده و با توجه به ضعف هایی که در آن وجود دارد، جزءکتب در رتبه سوم شیعی به شمار می رود.