اخلاقیات علم

زمینه: همجوشی و تکوین مشترک علم و جامعه و از بین رفتن مرزهای سنتی بین این دو همسو با تحولاتی مانند تجاری شدن، خصوصی شدن، اداری شدن، عینی شدن علم فناوری و کاهش استقلال علم و دانشگاه، جملگی به شکل گیری الگوی جدیدی در فهم و انجام فعالیتهای علم فناورانه و پژوهشهای معطوف به آن شده است. هدف اصلی این مقاله پرداختن به دلالتهای این تحول عالی برای آداب، اخلاقیات و معیارهای سلوک علمی است.روش کار: در این مقاله ابتدا به بررسی جایگاه اخلاق و آداب علم در الگوی مرتنی و برخی انتقادات وارد بر آن پرداخته شده است و سپس زمینه های شکل گیری الگوی جدید تولید دانش و تاثیر آن بر اخلاقیات و آداب علم از منظر دو رویکرد تاثیرگذار این الگوی یعنی علم فرادانشگاهی و شیوه جدید دانش مورد بررسی قرار گرفته است.نتیجه گیری: مقایسه این دو رویکرد بیانگر وجود دو نوع روایت افراطی و میانه رو در خصوص دلالتهای اخلاقی تحولات علم فناروی است. بر اساس دیدگاه افراطی تر یعنی علم فرادانشگاهی، نوعی انقطاع افراطی بین شیوه های سنتی و نوظهور تولید دانش صورت گرفته که برآیند آن، ظهور ارزشها، اخلاقیات و آداب جدیدی است که ارزشهای سنتی علم دانشگاهی را به شدت تهدید می کند. در مقابل، در دیدگاه میانه روتر یعنی شیوه جدید تولید دانش بر حضور همزمان یا همزیستی ارزش ها، اخلاقیات و آداب قدیم و جدید علم تاکید داشته و آنها را نه به منزله تهدیدی برای اخلاقیات و آداب سنتی علم، بلکه به مثابه مسوولیت پذیری عمومی، مسوولیت پذیری اجتماعی و بازاندیشانه بودن فزاینده علم در نظر می گیرد.

امروزه تولید علم یکی از وظایف و رسالت های مهمی است که بر دوش دانشگاه ها گذاشته شده است. «رابرت مرتن» رفتار اخلاقی را (هنجارها) ذات علم می داند و اقتدا به آنها را برای تحقق اهداف نهادی علم مفید قلمداد می کند. بدین منظور، پژوهش حاضر به دنبال بررسی میزان پایبندی اعضای هیئت علمی به هنجارهای علمی و سوگیری های ضدهنجاری، با الهام از تئوری مرتن و میتروف انجام شده است. برای نیل به هدف تحقیق، این پرسشنامه بر روی 460 دانشجوی تحصیلات تکمیلی در رشته-های تحصیلی مهندسی برق-کامپیوتر، مهندسی مکانیک و شیمی؛ و در سه دانشگاه تهران، تربیت مدرس و شهید رجایی اجرا شده است. داده های تحقیق پس از جمع آوری با استفاده از نرم افزارSPSS مورد تحلیل قرارگرفته است. اعتبار پرسشنامه با استفاده از تحلیل عاملی بررسی و سه عامل استخراج گردید. این عوامل بر روی هم 02/36 درصد کل واریانس متغیرها را تبیین می کنند که نشان می دهد این ابزار تا حدودی از روایی کافی برخوردار است. پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه و برابر با 79/0 حاصل شد. دانشجویان تحصیلات تکمیلی فنی-مهندسی دانشگاه های مورد مطالعه، به این باور هستند که دانشمندان و محققین اغلب از هنجارهای علم تبعیت می کنند. اما با توجه به نتایج آماری، مقادیر بدست آمده از ضدهنجارهای علم نیز قابل ملاحظه است. از طرفی بین نظرات دانشجویان رشته های تحصیلی مهندسی برق- کامپیوتر، مهندسی مکانیک و شیمی در پیروی از هنجارهای علم و ضدهنجارهای علمی اساتید تفاوت قابل ملاحظه ای دیده شد. میانگین نمرات دانشجویان شیمی در پیروی اساتید از هنجارهای علمی نسبت به سایر رشته ها کمتر است.