قالی کرمان

استان کرمان یکی از مراکز مهم قالیبافی در ایران که قالی های آن دارای طرح و نقشی متمایز از سایر مناطق ایران است. از دوره قاجار، که قالی کرمان در دنیا مطرح شده، در طرح و نقش آن تحولات بسیاری رخ داده است. تأثیر هنر طبیعت گرایی و ناتورالیسم غربی در دوره قاجار بر هنرهای ایرانی از جمله هنر قالیبافی خود را نمایان می کند و بافت قالیچه های تصویری نیز در دوره قاجار رواج پیدا می کند که در کرمان نمونه های بسیار خاص و نادری از این گونه قالیچه ها بافته می شود. هدف از این نوشتار شناسایی انواع قالیچه های تصویری بافته شده در استان کرمان ، در دوره های قاجار و پهلوی بود، تحقیق حاضر از نوع توصیفی و تحلیلی است و نحوه جمع آوری اطلاعات با توجه به اهمیت تاریخی موضوع به روش اسنادی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. با بررسی قالیچه های تصویری کرمان در دوره های قاجار و پهلوی، این نتیجه به دست آمد که همان ویژگی های بصری قالی های کرمان، در قالیچه های تصویری هم وجود دارد. ویژگی های اصلی قالی کرمان یعنی تنوع رنگی و تعداد زیاد رنگ ها، سایه روشن با استفاده از دو رنگِ تیره و روشن( هم در گل ها و هم در پیکره ها)، نقش و نگارهای گل های طبیعی به ویژه گل فرنگ و دسته های گل، استفاده از بته جقه که در انواع فرش کرمان دیده می شود؛ درباره قالیچه های تصویری این منطقه هم صدق می کنند. با کمک این ویژگی ها می توان این قالیچه ها را طبقه بندی و از دیگر مناطق متمایز کرد.

هنرهای تزیینی و ذهنی همواره از دیرباز با نماد و اسطوره همراه بوده و باعث انتقال مفاهیم اسطوره ای از طریق ایجاد نقش به وسیله هنر بوده است. نقش درخت، یکی از این نمادها است که در قالی کرمان جایگاه خوبی به دست آورده است. نقش درخت در قالی کرمان معمولا به دو روش طراحی شده است. طرح اول، نزدیک به طرح درخت های موجود در طبیعت طراحی شده و طرح دوم، از قالب طبیعی بودن دور شده و طرح نمادین به خود گرفته و آن را حفظ کرده است. بدین منظور سوال های اصلی پژوهش عبارتند از: آیا به علت نمادین بودن طرح درختی-سروی در قالی کرمان، تزیینات و فرم بصری درخت، حفظ شده یا تغییراتی در آن به وجود آمده است؟ آیا طرح درختی های آزاد (رئالیسم) در قالی های درختی کرمان در شکل و فرم طبیعی نزدیک به طبیعت طراحی شده است؟ که در این پژوهش سوالاتی این چنین مورد بررسی قرار خواهند گرفت. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی است که به طریق گردآوری اطلاعات کتابخانه ای انجام شده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد، در گروه اول، فرم درخت ها (سرو) انتزاعی و متقارن و به دور از شکل طبیعی درخت در طبیعت است و مفهوم نمادین دارند و به همین علت نمادین بودن شکل آن حفظ شده و در گروه دوم، این فرم درخت ها به طبیعی بودن و یا رئالیسم نزدیک تر شده است و فرم رها و رقصان و غیر متقارن به خود گرفته و معنای نمادین ندارد.

تصویرگرایی در قالی ایرانی به صورت یک جریان عمده از دوره قاجار آغاز شد. گسترش روابط با غرب، رواج عکاسی و چاپ سنگی از عوامل تأثیرگذار در بازنمایی تصاویر اشخاص در قالی ها هستند. در کنار گروه های مختلفِ نخبگان اجتماعی و سیاسی، بازنمایی تصاویر زنان بر گستره قالی ها با معیارهای تصویرسازی غربی پدیده ای بود که نخستین بار در تاریخ قالی بافی ایران دیده می شد. مسئله اصلی پژوهش حاضر ناشناخته بودن ابعاد کمی و کیفی بازنمایی تصاویر زنان در قالی های دوره قاجار هست. هدف از پژوهش نخست تأکید بر اهمیت مطالعه قالی های حاوی تصاویر زنان به عنوان وجهی از هنرهای صناعی بازتاب دهنده جامعه ایران دوره و سپس شناخت ابعاد کمی و کیفی این قالی ها در جغرافیای قالی ایران هست. سؤالات پژوهش عبارتند از: 1-جغرافیای تولید قالی های حاوی تصاویر زنان در عصر قاجار شامل چه مناطقی بود؟ 2-سبک تصویرسازی و هویت تصاویر زنان بازنمایی شده در قالی های دوره قاجار چگونه است؟ روش تحقیق به شیوه توصیفی تحلیلی بوده است و در این راستا با استفاده از منابع کتابخانه ای و الکترونیکی تعداد 11نمونه از قالی های حاوی تصاویر زنان از دوره قاجار شناسایی و مورد مطالعه واقع شدند. نتایج نشان دادند: الف)ظهور تصاویر زنان بر روی قالی های دوره قاجار پیامد وقوع تغییرات گسترده در هنجارهای اجتماعی دوره قاجار بوده است. ب)اکثر قالی های قاجارِ حاوی تصاویر زنان، در استان کرمان بافته شده اند. ج)تصاویر بافته شده زنان، به لحاظ هویتی در دو گروه اصلی زنان فرنگی و زنان ایرانی قابل دسته بندی و مطالعه هستند. نمونه های فرنگی بازآفرینی یک تصویر جا افتاده و رواج یافته در جامعه غربی هستند که با اقتباس از دیگر رسانه ها همچون چاپ سنگی، عکاسی، کارت پستال ها و تابلوهای نقاشی بافته شده اند. در مقابل، نمونه های ایرانی خیالی نگارانه و بدون ارجاع به شخصیت حقیقی بوده و با الهام از داستان های غنی ادبیات ایرانی تصویرسازی و بافته شده اند.