افضل الدین کرمانی

تاریخ نگاری محلی ، سومین گونه مشهور تاریخ نویسی پس از تواریخ سلسه ای و عمومی است.هرایالت و شهری به فراخور اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کم و بیش دارای یک دواثر و یا بیشتر ، تاریخ محلی است.در این حالت، ایالت وسیع کرمان که حد فاصل بین فارس و خراسان است، از تاریخ نگاری محلی نسبتا غنی برخورداراست و چنانچه تاریخ نگاری محلی آن را با سایر ایالات مقایسه نماییم، پس از خراسان و ایالات ساحل بحر خزر رویکرد سیاسی و نظامی دارد؛چراکه ارتباط مستقیمی بین اعتلا و زوال حاکمیت محلی آن سامان و تاریخ نگاری محلی آن وجوددارد. مشهورترین مورخ محلی و حتی به نوعی پدر تاریخ نویسی ایالت کرمان افضل الدین کرمانی(متوفای اوایل قرن هفتم هجری قمری)است که با تالیف سه اثر، نخستین تاریخ نویسی محلی این ایالت رارقم زد.پس از آن سنت تاریخ نویسی محلی این سامان هیچ گاه از تکاپو بازنایستاد و همچنان تالیفات چندی درباره تاریخ این منطقه تحریر شد.

در یکی از دست نویس های محفوظ در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی رساله ای به نام «الذروه السماء فی مشاهیر الاسماء»(ظ: الذروه الشماء...) وجود داردکه خلاصه ای از کتاب مشهورِ السامی فی الاسامی تألیف ابوالفضل میدانی نیشابوری است. نام نویسنده الذروه السماء فی مشاهیر الاسما در متن مشخص نشده است اما فهرست نویسِ آن کتابخانه او را «افضل الدین تاج الزمان [کرمانی]» معرفی می کند و تاریخ تألیف اثر را«احتمالاً سده هشتم هجری» می داند. این حدس حاصل بی توجهی و خوانش سرسریِ فهرست نویس است و چنین فردی وجود خارجی ندارد. در این نوشتار با ذکر شواهدثابت می شود که تاج الزمانِ مورد اشاره به احتمال قریب به یقین همان افضل الدین کرمانی؛شاعر و مورخ نام آورسده های ششم و هفتم و صاحب عقدالعلی للموقف الاعلی؛است. در ادامه مقاله و پس از معرفی نسخه، به موضوع تفاوت الذروه السماءو اختلافات آن با السامی فی الاسامی پرداخته می شود. در پایان جدولی تهیه شده است که تفاوت بعضی از برابرهای فارسی در آثار میدانی و افضل کرمانی را نشان می دهد. واژگان کلیدی: الذروه السماء فی مشاهیر الاسماء، تاج الزمان کرمانی، افضل الدین کرمانی، السامی فی الاسامی.

عقدالعلی یکی از ویژه ترین متون نثر فارسی است که مشحون به لغات، اصطلاحات، اشعار و امثال فارسی و عربی است. این ویژگیها سبب شده است تا عقدالعلی نیازمند شرحی جامع باشد. مریم ایرانمنش این کتاب را شرح و تحلیل کرده است. این شرح در موارد متعددی نارسایی ها و ایرادات اساسی دارد. در این نوشتار، این اشکالات به شش گروهِ اشکالات واژگانی بخش فارسی و عربی، خطاهای صرفی، ایرادات نحوی، ابهام و نارسایی های ترجمه اشعار عربی و عدم ذکر گویندگان اشعار تقسیم بندی شده است. کوشیده ایم با مراجعه به دیوانهای شاعران و کتابهای مرجع و فرهنگهای معتبر فارسی و عربی نشان دهیم که چگونه در هرکدام از این موارد شارح به خطا رفته و سرچشمه این خطا چه بوده است. خطاهای واژگانی شارح، ناشی از مراجعه نکردن به لغتنامه های معتبر فارسی و عربی، اشکالات صرفی و نحوی وی اغلب حاصل تشخیص ندادن نقش نحوی واژگان و عبارات، تشخیص ندادن زمان، ریشه و صیغه افعال بوده و نارسایی ها و ابهام، ناشی از مراجعه نکردن به دیوان شاعر، کتابهای مرجع و فرهنگهای معتبر است. در هر مورد، پس از ذکر اشکال متن، توضیحات شارح را آورده ایم و پس از نقد و بررسی این توضیحات و نشان دادن خطاها و اشکالاتش، شرح و توضیح پیشنهادیمان را از متن ارائه کرده ایم. کوشیده ایم توضیحات از این لغزشها عاری باشد و رساتر و دقیقتر.

عقدالعلی للموقف الاعلی، نخستین اثرِ تاریخ نویسی و وقایع نگاریِ کرمان همزمان با فروپاشیِ حکومت سلجوقیان بر کرمان است که افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی، نگارندهء این اثر ارزشمند کوشیده است در این کتاب، گامی فراتر از تاریخ نگاریِ صرف نهاده و با رویکردی مبتنی بر پند و اندرز و نثری آکنده از حکمت، اخلاق و تهذیب؛ فضایل یک پادشاهِ آرمانی را برای حاکمِ وقتِ کرمان یعنی ملک دینار، تشریح نماید. اگرچه تاکنون راجع به ویژگی های سبکی نثرِ این کتاب، پژوهش هایی انجام شده است اما نوشتارِ حاضر با بهره گیری از روش مطالعات تاریخی و بر اساسِ تقسیم بندی های وُلفگانگ کناوت از ویژگی ها و صفاتِ شهریارِ آرمانی، به وجهی دیگر از نثر مزبور یعنی جنبهء اندرزنامه ای آن پرداخته است. در همین راستا پرسش اصلی نوشتار حاضر عبارت از این است که از منظرِ نثرِ عقدالعلی للموقف الاعلی یک پادشاه چگونه می تواند به پادشاهی آرمانی مبدّل گردد و چرا صاحبِ کتاب مزبور اقدام به نگارش اثری با این مضمون کرده است؟ یافته های پژوهش نشانگر آن است که افضل الدین ابوحامد کرمانی با توجه به آشنایی اش با بسیاری از متون ادبی، تاریخی و اندرزنامه ای و تسلطش بر سنت های ایرانی و ارزش های اسلامی، ویژگی ها و فضائل یک پادشاه آرمانی را در عقدالعلی للموقف الاعلی به تصویر کشانیده و بر آن است تا بدین ترتیب با هدایت ملک دینار، حاکمِ وقتِ کرمان؛ ثبات، امنیت و رونقِ از دست رفتهء کرمان با بازگرداند.