السامی فی الاسامی

السامی فی الاسامی یکی از کتب مهم و معتبری است که در لغت عربی به فارسی تالیف شده است. مؤلف این فرهنگ گاه در برابر یک لغت عربی و گاه برای چند لغت عربی که پشت سر هم ذکر کرده، واژه یا ترکیبی از فارسی دری به عنوان معادل بیان نموده است. در این پژوهش: تعدادی از این گونه واژه های فرهنگ السامی فی الاسامی که هنوز در گویش های زنده خراسان رواج دارد امّا دیگر در فارسی رسمی متداول نیست همراه با معنی و بعضاً ریشه یابی آن ها بیان شده و سپس شواهدی از متون کهن دیگر که مؤید معانی مورد نظر این واژه هاست، ذکر گردیده است. برخی از این واژه ها پیشتر در ذیل فرهنگ های فارسی آمده، امّا معنایی برای آن بیان نشده است.

در یکی از دست نویس های محفوظ در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی رساله ای به نام «الذروه السماء فی مشاهیر الاسماء»(ظ: الذروه الشماء...) وجود داردکه خلاصه ای از کتاب مشهورِ السامی فی الاسامی تألیف ابوالفضل میدانی نیشابوری است. نام نویسنده الذروه السماء فی مشاهیر الاسما در متن مشخص نشده است اما فهرست نویسِ آن کتابخانه او را «افضل الدین تاج الزمان [کرمانی]» معرفی می کند و تاریخ تألیف اثر را«احتمالاً سده هشتم هجری» می داند. این حدس حاصل بی توجهی و خوانش سرسریِ فهرست نویس است و چنین فردی وجود خارجی ندارد. در این نوشتار با ذکر شواهدثابت می شود که تاج الزمانِ مورد اشاره به احتمال قریب به یقین همان افضل الدین کرمانی؛شاعر و مورخ نام آورسده های ششم و هفتم و صاحب عقدالعلی للموقف الاعلی؛است. در ادامه مقاله و پس از معرفی نسخه، به موضوع تفاوت الذروه السماءو اختلافات آن با السامی فی الاسامی پرداخته می شود. در پایان جدولی تهیه شده است که تفاوت بعضی از برابرهای فارسی در آثار میدانی و افضل کرمانی را نشان می دهد. واژگان کلیدی: الذروه السماء فی مشاهیر الاسماء، تاج الزمان کرمانی، افضل الدین کرمانی، السامی فی الاسامی.

یکی از فرهنگ های کهنِ عربی به فارسی که در پژوهش های لغویِ زبان فارسی اهمّیت بسیاری دارد السّامی فی الاسامی نوشته ابوالفضل احمد بن محمّد المیدانی (وفات: ۵18 ه .ق.) است. از این متن نسخه های کهنِ بسیاری برجای مانده است که کهن ترینِ آن ها مورّخ ۵37 هجری قمری است و در موزه آسیایی آکادمی علوم اتّحاد جماهیر شوروی (سابق) نگهداری می شود. ویژگی مهمِ این نسخه حرکت داشتنِ واژه های فارسیِ آن است؛ بنابراین به یاریِ آن می توان از تلفّظ های رایج آن زمان آگاه شد که البتّه برخی از آن ها ویژه محل تولّد یا زندگی کاتب بوده است. اهمّیت دیگر نسخه وجود برخی برابرهای سیستانی است که کاتب برای واژه های عربی برگزیده است. این واژه ها در نسخه های دیگرِ متن به کار نرفته اند و تنها در متون سیستانی به ویژه مهذّب الاسماء یافت می شوند. همچنین به سیستانی بودنِ بعضی از آن ها در کتاب الصّیدنه تصریح شده است. بنابراین می توان گفت برخی واژه های دیگرِ نسخه که در منابع دیگر یافته نشده است، به احتمال بسیار از منطقه سیستان است. این احتمال زمانی قوی تر گشت که تعدادی از این واژه ها در فرهنگ های سیستانی معاصر نیز به نظر رسید. با توجه به اینکه متون سیستانیِ نسبتاً اندکی از گذشته برجای مانده است وجود چنین نسخه هایی و تحقیق در آن ها اهمّیتی بسیار می یابد. همچنین این نسخه، به دلیلِ کهن، درست، کامل و مشکول بودن ضمن اینکه در تصحیح اثر، نسخه اساس واقع می شود، بهره مندی از آن نیازمند احتیاط است؛ به ویژه در مواردی که برابرهایی متفاوت با برابرهای دیگر نسخه ها دارد.