پژوهش اجتماعی

در سالهای اخیر، محققان اجتماعی در ایران و جهان تحت فشار بوده اند که نتایج تحقیقات خود را کاربردی کنند، به نحوی که در خدمت سیاستگذاری باشد. در نتیجه، ارزش و اعتبار علوم اجتماعی در فایدة آن دیده میشود. در این مقاله ابتدا مفاهیم پژوهش، کاربرد و سیاستگذاری بررسی میشوند و سپس عوامل و موانع تأثیرگذاری پژوهش بر سیاستگذاری مورد مطالعه قرار میگیرند. در نهایت، وضعیت خاص ایران، خصوصیات پژوهش های اجتماعی و سیاستگذاری و رابطة بین این دو بررسی می شوند. از جمله یافته های این مقاله آن است که ۱. رابطة پژوهش و سیاستگذاری اجتماعی اغلب نامحسوس، غیرمستقیم و بلندمدت است. 2. کیفیت و موفقیت پژوهشهای کاربردی و پژوهش های پایه ای به سرمایه گذاری در هر دو بستگی دارد و ۳. کاربردی شدن پژوهشهای اجتماعی در ایران بیش از هر چیز و پیش از هر چیز نیازمند تغییر سازمان سیاسی و اداری پژوهش در کشور است نه تغییر در سطح پژوهشگران.

ماهیت علم با پژوهش عجین است و بنیان پژوهش بر مسأله استوار است. مسأله رکن اساسی علم است و در این قلمرو معرفتی، مسأله یابی مهم ترین فعالیت به شمار می رود. این گزاره ها، مفروضاتی هستند که مقاله حاضر بر پایه آن ها قوام یافته است. این مقاله از جنس مباحثات و ملاحظات نظری است و بنابراین فاقد کارپایه تجربی و مشاهدات برآمده از آن است. در این پژوهش تلاش شده است تا با اتکاء به آموزه های فلسفه علم، جایگاه مسأله در پژوهش های علوم اجتماعی و اقتضائات دانشیِ مسأله یابی مورد مطالعه قرار بگیرد. از این رو، چیستی مسأله و اهمیت آن در پژوهش های اجتماعی مورد توجه واقع شده است. این که مسأله ها نقطه آغاز و انجام جستجوی حقیقت علمی هستند و در عرصه شناختی، مسأله یابی بر حل مسأله اولویت دارد. از سوی دیگر به گستردگی و پیچیدگی مسائل اجتماعی و عرصه رخداد آن ها، تاریخی بودنشان و همچنین ناپایداری شناخت و دلایل آن اشاره شده است. در ادامه به شیوه مستدل، پاره ای از ملاحظات و ضرورت های دانشیِ انجام پژوهش اجتماعی برشمرده شده اند که برای حرکت در مسیر دانشِ زنده و پویا ضروری و الزامی هستند. در میان این ملاحظات، مفروضات معرفت شناختی، هستی شناختی و روش شناختی جایگاه ویژه ای دارند، چرا که منطق و موضع پژوهشگر را در قبال دستگاه استدلالی پژوهش تعیین می کنند.

طی سال های اخیر مدیران سازمان های دولتی ایران به منظور شناسایی نگرش ها و گرایش های مردم و شاید اداره بهتر امور کشور به انجام پیمایش های ملی روی آورده اند. این نوع پژوهش اغلب توسط دانش آموختگان جامعه شناسی و با تکیه بر ظرفیت دانش جامعه شناسی کشور انجام شده است. هدف این مطالعه شناسایی نسبت میان پیمایش های ملی و نظام دانش جامعه شناسی کشور است.این موضوع با تکیه بر رویکرد بازاندیشانه و براساس دو معیار مبناگرا و برساخت گرا در چهار سطح (شامل تولید متن علمی، افزایش ظرفیت های پژوهشی، رقابت پارادایم های پژوهشی، و انجمن علمی) مطالعه شده است. به این منظور از روش مطالعه اسنادی، مصاحبه های عمیق با مطلعان کلیدی و نظرخواهی از اعضای هیئت علمی گروه های جامعه شناسی دانشگاه های مختلف کشور استفاده شده است.اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که پیمایش های ملی در سطح توصیف نگرش ها و گرایش های مردم، اطلاعات سودمندی در اختیار پژوهشگران و جامعه شناسان کشور قرار داده و به شناسایی وجوهی از واقعیت های مربوط به ترجیحات، انتظارات و جهت گیری های مردم کمک کرده است. اطلاعات پیمایش های ملی در تولید متن علمی به ویژه کتاب و مقاله هم تأثیر داشته و پاره ای ظرفیت های پژوهشی جدید را در نظام دانش جامعه شناسی ایران ایجاد کرده است. اما دستاورد پیمایش های ملی آن طور که انتظار می رود منشأ یک مفهوم سازی متناسب با مسائل و شرایط خاص جامعه ایران نیست یا در خدمت شکل گیری یک جریان فکری تازه یا ایده پردازی خاص درباره یکی از وجوه جامعه ایران به کار گرفته نشده است.درنهایت به نظر می رسد سهیم شدن پیمایش های ملی در چرخه تولید دانش نیازمند پیش نیازهایی در درون نظام علم و در محیط بیرون از آن است و این ظرفیت هنوز به قدرکفایت محقق نشده است. مادامی که چنین امکانی ایجاد نشده، سودمندی پیمایش های ملی در سطح رفع نیازهای مقطعی دستگاه های اجرایی یا انجام تحلیل های گذرا از امور جاری متوقف خواهد ماند.