صوفی نمایان

تصوف به دلیل پایبندی به اصولی چون نظام احسن خلقت، جبر و تقدیرگرایی، و تسلیم طلبی در اعتقاد، و نیز به سبب تمایل به تساهل و تسامح در رفتار، اساساً بر وضع موجود چندان اعتراض و انتقادی ندارد. امّا واقعیت این است که در عمل شکایت بزرگان صوفیه از اوضاع روزگار و کار و کردار آدمیان، در مجموع چندان هم اندکتر از شاعران و سایر مردمان نیست. ریشة این ناخرسندیها را باید در چه عواملی جست وجو کرد؟ حقیقت این است که در بسیاری از دوره ها در هم آشفتگی اوضاع روزگار آن چنان شدید بوده است که حتّی زبان بزرگان صوفیه را نیز به انتقاد باز کرده است. علاوه بر این دنیا گرایی و بیرغبتی به آموزه های دینی و بویژه فراموشی یاد حق از ذهن و زبان مردم و ارباب قدرت در زندگی روزمره و ایجاد درگیریهای تعصّب آمیز فرقه ای و وابستگی به مقام و ثروت به وسیلة متولیان مذاهب، و البتّه روحیة حساس و هنرمندانة اهل تصوف، از عوامل مؤثّر این نارضایتیها بوده است.

  یکی از مباحث مهمّ زندگی اجتماعی صوفیه در قرن ششم ، آداب مریدی و مرادی و به طریق اولی اعتقاد به ولایت پیران  است. «مرید» یا سالک نوپا «مراد» یا شیخی را در خانقاه برای تعلیم و طیّ طریق می یافت  تا با قرار دادن روح و جسم خود  در اختیارآن استاد و تلمّذ نزد اوراه های وصول به حقیقت  الهی را دریابد. این نظام تربیّتی علیرغم دستپرورده های کمال یافته ای که به جامعه بشری عرضه کرده است ، در بستر های اجتماعی گوناگون و دوره های مختلف، با فاصله گرفتن از اهداف صوفیان  راستین، انحراف و کژروی هایی را نیز شاهد بوده، زبان انتقاد بسیاری را برانگیخته است.   این تحقیق، به بررسی آن دسته از شیوه های تربیّتی صوفیه که منجر به فاصله گرفتن برخی صوفیان متأخر از مشی و مرام صوفیان متقدم گشت،می پردازد و محدوده مورد مطالعه، مجموعه اقوال مشایخ، مندرج در متون معتبرمنثور و منظوم صوفیه از قدیمترین ایّام است  تا از این رهگذر، بن مایه هایی که به  سرسپردگی و  انحراف عقیدتی ساده دلان و سوء استفاده نیرنگبازان و صوفی نمایان در قرن های بعدی منجر گشت، آسیب شناسی گردد. فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که هرچند صوفیان در قرون اوّلیّه با خلوص به وادی عرفان و تصوّف گام نهاده بودند، ولی وجود مؤلفه هایی در سنّت عرفانی صوفیه که نظام تربیّتی بسته رابطه مرید و مراد را تعیین می کرد،موجب شد که صوفیان از مسیر اصلی فاصله گیرند. در حقیقت،  نظام تربیّتی صوفیان هسته اوّلیّه انحراف را در بطن خود داشت.  زیرا با سرسپاری مرید به تعالیم مراد، وی در نظامی استبدادی و بی چون و چرایی  قرار می گرفته که کرامت انسانی اوبه فراموشی سپرده می شده است و اختیار اعمال و آزادی اراده  ازوی سلب می گردیده است. چنین شیوه ای با اصول اساسی اسلام مباینت دارد.