کوشک

باغهای کرمان همچون بخش عمدهای از میراث گران بهای آن، مهجور و مغفول مانده و بسیاری از آنها به غارتِ جهل و طمع و بیتوجهی رفته اند. باغ فتح آباد و بیرم آباد متعلق به دو دوره تاریخی که در دو ناحیه از شهر کرمان قرارگرفته اند، به لحاظ ساختار، وجوه تشابه فراوانی با یکدیگر دارند. این باغها از معدود و شاید تنها باغ های ایرانیِ موجود هستند که در آنها دو عمارت وجود دارد و این سبب شده تا تفاوت هایی با الگوی شناخته شده باغ ایرانی داشته باشند. لذا در این نوشتار تلاش میشود با تحلیل ساختار باغ، به برخی نقاط اشتراک و افتراق آنها با یکدیگر زیر چهار عنوان : ساختار باغ، استقرار ابنیه، تقسیمات فضایی و ارتباط با طبیعت اشاره شده و در خلال آن فرضیاتی برای دلایل و نتایج فاصله گرفتن آنها از الگوی باغ ایرانی و میزان تأثیر وجود دو عمارت و چند محور بر آن، به بحث گذاشته شود.

باغ ایرانی یکی از مهم ترین عناصر معماری و تمدن ایرانی است و همچنان هویت خود را به عنوان گونه ای مهم از باغ های جهانی حفظ کرده است. امروزه در گوشه کنار ایران، باغ های تاریخی فراوانی به چشم می خورد که کمتر موردتوجه قرار گرفته و رو به ویرانی نهاده اند. یکی از باغ های زیبای تاریخی بازمانده از دوره قاجاری، باغ و عمارت مبارک آباد در نزدیکی روستای ورکان، از مناطق مهم باستانی و تاریخی بخش کوهستانی شهرستان کاشان واقع است. بنای اصلی این باغ، کوشک دوطبقه میانی است با طراحی بدیع که در دو طبقه و تقریباً به صورت متقارن ساخته شده است. در طبقه همکف حوضخانه ای هشت ضلعی است به علاوه دالان، راه پله، اتاق های جانبی و دو ایوانچه. طبقه اول بنا نیز شامل شاه نشین، دو اتاق نشیمن در طرفین و ایوان هایی متصل به هم در حول آن هاست. دیگر عناصر باغ به جز بستر طبیعی مشتمل است بر دیوارها و برج های کوچک، قنات و سلخ و بنای ضلع جنوبی. این مقاله ضمن معرفی این عناصر به تزیینات و اندودهای بنا، تغییرات ایجادشده در باغ و مرمت آن، سازمان باغ، نوع درختان باغ و نحوه آبیاری درختان آن ها پرداخته است. خوشبختانه به واسطه علاقه مندی و توجه و اهتمام مالک فعلی باغ به مرمت و حفظ آن، چشم انداز روشنی برای آینده آن متصور است.

شهرستان فهرج در سوی  شرقی استان کرمان و انتهای شرقی منظر فرهنگی بم در حاشیه جنوبی لوت جنوبی قرار دارد. در جریان بررسی، شناسایی و مستند نگاری قلاع و آثار موجود در منظر فرهنگی بم بین سال های 1391 تا 1394 تعداد  42 اثر متعلق به دوره ساسانی  و قرون اولیه اسلامی شناسایی شد که یکی از شاخص ترین آن ها بنای موسوم به قلات اسلام آباد است. مهمترین پرسش مطرح در این پژوهش تعیین کاربری و تاریخگذاری بنای قلات اسلام آباد است. این پژوهش دارای رویکرد توصیفی تحلیلی و  روش گردآوری اطلاعات از طریق پژوهش های میدانی و مطالعات کتابخانه ای است. بر اساس مطالعات صورت گرفته دو احتمال درباره کارکرد  این بنا وجود دارد. یکی کارکرد تشریفاتی و کوشک و دیگری کارکرد مذهبی و یک بنای آتشکده. بنای قلات اسلام آباد با دارا بودن فضای مربع مرکزی، ایوان هایی در جهات شرقی و غربی و ورودی با طاق آهنگ در سوی جنوب و ایوانی به صورت قرینه در سوی شمال، به لحاظ کارکرد،کوشک به نظر می رسد که با تعدادی از کوشک ها و آتشکده های دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی قابل مقایسه است. همچنین با استناد بر شواهد موجود در ضلع شرقی، وجود راهرویی پیرامون بنا وجود یک بنای مذهبی را نیز محتمل می سازد. براساس بقایای معماری از جمله؛ وجود ایوان هایی با طاق آهنگ و چفد بیز(شلجمی)، قرینه سازی، مصالح به کار رفته و یافته های سفالی می توان بازه زمانی اواخر دوره اشکانی تا اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی را برای تاریخگذاری بنای قلات اسلام آباد ارائه نمود.

پژوهش و شناخت باورها، اعتقادات، دانش محیطی، فنون و روش های سنتی هریک از جوامع پیرامونی این امکان را به ما می دهد تا علایق دیگران را بشناسیم. هدف این پژوهش مستندسازی معماری بومی ساکنان شهربهار است تا علاوه بر معرفی این شهر و نوع مسکن آن، گوشه ای از تاریخ نانوشته آن ثبت گردد. این پژوهش با روش مشاهده، مصاحبه و مشارکت به انجام رسیده است. شهربهار درشمال غربی شهر همدان قرار دارد و ساکنان آن از ایل بهارلو هستند و به ترکی سخن می گویند. اکنون محله قلعه در شهرشمال شهر وجود دارد. بانگاهی به نوع مواد ومصالح، شیوه ساخت و نوع بهره بردای ازفضاها می توان به پیوند انسان و طبیعت پی برد. همچنین تاثیر معیشت و اقتصاد در ساختار بناها و کارکرد فضاهای خانه ها (حیاط بیرونی، حیاط اندرونی، حیاط خلوت، کوشک، اتاق، مطبخ) کاملاَ مشهود است. در تدوین این مقاله ضروری بود تا واژه های محلی ترجمه شده و هریک از واژه ها برای خوانش دقیق آوانویسی شوند. براساس نتایج این پژوهش، فضاهای مساکن بومی بهار صرفاً برای انسان و دام کارکرد داشته اند و کمتر به جنبه های زیبایی شناختی داخل وخارج بناها پرداخته شده است. از 50 سال قبل به این سوی، عوامل متعددی ساخت و ساز خانه های سنتی از رونق افتاد. بنابراین ثبت دقیق تمام جزئیات این نوع مساکن در حال فراموشی، امری ضروری به نظر می رسد.

مساکن قدیمی شهر بهار نمادی از شیوه های تأمین معاش ساکنان آن به شمار می رود. با نگاهی اجمالی به نوع مواد و مصالح، شیوه ساخت، پلان و نوع بهره برداری از فضاها و همچنین جانمایی فضاها در نقشه مساکن می توان به پیوند انسان و طبیعت پی برد. بناها برای رفع نیاز مادی و معنوی آنان بوده و نشان از هم زیستی با محیط زیست و دام دارند. در این مقاله، به شکل گیری و بافت محله های شهر بهار و گونه شناسی مساکن آن به همراه فرهنگی زیستی اشاره شده است. اینکه چگونه این محله ها شکل گرفته اند و هسته اولیه شهر از کجا شروع شده و به کدام جهت توسعه یافته ، از اهداف اصلی این پژوهش بوده است. همچنین میزان تأثیرپذیری مساکن از معیشت و اقتصاد در ساختار بناها و کارکرد و جانمایی فضاهای داخلی خانه ها و مواردی از این دست، بررسی شده است. طرح پرسش هایی از این قبیل و مطالعه درباره آنها ما را با جنبه های تاریک و نیمه تاریک بخش هایی از معماری بومی و فرهنگ سکونت در بهار قدیم و برای علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ بومی روشن تر می کند؛ به همین منظور نگارنده در پژوهش میدانی و با استفاده از روش مشاهده و طرح پرسش هایی که همراه با برنامه ریزی قبلی بوده، به گردآوری اطلاعات مربوط به مقاله حاضر اقدام کرده است. در تدوین این پژوهش بنا به ضرورت، بسیاری از واژه های محلی که برای افراد غیربومی نامأنوس بود، ترجمه تحت الفظی و هریک از واژه ها برای خوانش دقیق آوانویسی شد. در مواردی هم که به نظر می رسید مفید باشد، برخی اصطلاحات و اسامی به صورت موجز و مختصر شرح داده و تعبیر آنها در پاورقی ذکر شد. براساس داده های پژوهش حاضر، مساکن بومی شهر بهار فضاهای متعددی برای استفاده انسان و دام است و تنها ساختاری کارکردی دارد. بر این اساس کمتر به جنبه های بصری و زیبایی شناختی داخل و بدنه بناها پرداخته شده است. در این پژوهش اگرچه بیشتر توجه نگارنده بر دیدگاه مردم شناسی به همراه مشاهده، مصاحبه و مطالعات میدانی مشارکتی است، برای روشن شدن موضوع به مسائل تاریخی نیز اشاره ای مختصر شده است.

بناهای بسیاری در سرزمین پهناور ایران وجود دارد که از جهت گاهنگاری و کاربری دارای مشکل اند، زیج منیژه از جمله این بناهاست که در نزدیکی سرپل ذهاب کرمانشاه واقع شده و نظرات گوناگون در مورد آن ابراز شده است. این بنا، بنایی سنگی با ملات گچ است که ابعاد آن ۵۷×۳۵/۵ متر و با پلان مستطیل شکل است. تاکنون هیچ گزارش و مطالعه دقیقی در مورد این اثر به چاپ نرسیده است. برخی از محققین در اشاراتی گذرا این بنا را کاروانسرای دوره ساسانی قلمداد نموده، برخی دیگر کوشک و تعدادی رصدخانه را به عنوان کاربری بنا ذکر کرده اند. در این پژوهش، کلیه مدارک موجود و اشارات تاریخی گردآوری گردید و اساس کار بر فعالیت های میدانی متمرکز گردید و بنا به دقت از نظر پلان، مصالح و دیگر ویژگی ها بررسی و مطالعه شد. هدف از این پژوهش، مشخص نمودن کاربری بنا با توجه به شواهد برجامانده از آن و مقایسه بنا با سایر بناهای مشابه از لحاظ ویژگی و سبک معماری می باشد. از مهم ترین نتایج این پژوهش پیشنهاد کاربری این بنا به عنوان یک کوشک یا کاخ کوچک و اتراقگاه موقت است.

 باغ ایرانی محصولی برآمده از فرهنگ ایرانی و دارای عناصر مصنوع و طبیعی است و در عین حال که اصولی ثابت و مشخص دارد، دارای تنوع زیادی است. به دنبال این تنوع، طراحی های مختلف برای عناصر باغ ایرانی مشاهده می شود. این پژوهش تنها به عناصر معماری باغ ایرانی می پردازد. اینکه یک عنصر معماری چرا به این شکل درآمده می تواند دلایل مختلفی داشته باشد و این دلایل از فلسفه و مبانی نظری آنها نشأت می گیرد. تاکنون مطالعات زیادی روی عناصر معماری باغ ایرانی انجام شده و به آنها از جوانب مختلف نگریسته شده است. اما عناصر معماری باغ ایرانی چه نقشی در طرح کلی باغ ایرانی ایفا می کنند؟ این عناصر بر اساس دلایل عملکردی، اقلیمی یا شکلی ظهور یافته یا عوامل دیگری در ظهور آنها دخیل بوده اند؟ یافتن پاسخ این قبیل پرسش ها می تواند یاریگر شناخت و چرایی تنوع در ظهور عناصر معماری در باغ ایرانی باشد. برای این منظور ده باغ منتخب در اقلیم های مختلف و با قدمت های متفاوت انتخاب شده تا عناصر معماری آنها بررسی شود. در بررسی دلایل مختلف شکل گیری هر یک از عناصر معماری در باغ های منتخب از ارزش گذاری کیفی و روش تحلیلی- توصیفی استفاده شده است. فراوانی نقش ها در بررسی هر یک از عناصر مشخص می کند که آن عنصر عمدتاً چه نقش غالبی در باغ دارد یا هر باغ عمدتاً دارای چه نقشی از عناصر معماری است. نتایج نشان می دهد که «دیوار» در باغ ایرانی دارای نقش عمدتاً عملکردی- اقلیمی، «ورودی» دارای نقش عمدتاً معناگرا و «کوشک» دارای نقش عمدتاً فضاگراست. به این ترتیب عناصر معماری در باغ ایرانی خیلی خودنمایی نکرده و بیشتر توجه مخاطب را به باغ و طبیعت معطوف می کنند.